پدافند غیرعامل، تاب‌آوری و چالش‌های سیاست‌گذاری شهری در ایران: تحلیلی بر مبنای تجربه جنگ دوازده‌روزه با رژیم صهیونیستی

روزن‌آنلاین؛ میثم بصیرت - شهرهای ایران طی دهه‌های اخیر با تهدیدات متنوع طبیعی و انسان‌ساز مواجه بوده‌اند؛ از زلزله‌های مخرب گرفته تا جنگ‌های منطقه‌ای و محدودیت‌های اقتصادی ناشی از تحریم‌ها. با این حال، شواهد نشان می‌دهد که آمادگی لازم برای مواجهه با بحران‌ها، به ویژه در حوزه مدیریت شهری، به شکل مناسبی فراهم نشده است. تجربه جنگ دوازده‌روزه با رژیم صهیونیستی بار دیگر اهمیت آمادگی شهرها در برابر تهدیدات ناگهانی را آشکار ساخت. این یادداشت با رویکردی انتقادی به نظام شهرسازی ایران، به تحلیل ابعاد نظری تاب‌آوری، الزامات پدافند غیرعامل و چالش‌های نهادی و فرآیندی می‌پردازد و پیشنهادهای سیاستی مشخصی برای مدیران شهری ارائه می‌کند.

پدافند غیرعامل، تاب‌آوری شهری و ابعاد نهادی و فرآیندی

پدافند غیرعامل مجموعه اقداماتی است که با هدف کاهش آسیب‌پذیری زیرساخت‌ها و جمعیت در برابر تهدیدات انسانی و طبیعی بدون استفاده از سلاح انجام می‌شود. تاب‌آوری شهری به توانایی شهر در جذب، سازگاری و بازگشت به شرایط عادی پس از بحران اشاره دارد. در ادبیات نظری، تاب‌آوری در پنج بعد اصلی کالبدی، اجتماعی، اقتصادی، زیست‌محیطی و نهادی مورد توجه است. ابعاد نهادی و فرآیندی تاب‌آوری شهری به ساختارها، فرآیندها و روابط میان نهادها و ذینفعان مختلف در مدیریت بحران و توسعه پایدار شهری اشاره دارد. این ابعاد شامل حکمرانی چندسطحی، هماهنگی میان نهادهای دولتی و غیردولتی، فرآیندهای تصمیم‌گیری مشارکتی، شفافیت و پاسخگویی در سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی شهری می‌شوند.

تحلیل وضعیت شهرهای ایران: ضعف در ابعاد نهادی و فرآیندی

نظام شهرسازی ایران عمدتاً بر رشد کالبدی و توسعه کمی متمرکز بوده و ملاحظات مربوط به ایمنی، تاب‌آوری و پدافند غیرعامل کمتر مورد توجه قرار گرفته‌اند. نمونه‌های متعددی از بافت‌های متراکم، کمبود زیرساخت‌های حیاتی مقاوم، ضعف سامانه‌های هشدار سریع و نبود انسجام نهادی در مدیریت بحران مشاهده می‌شود. تجربه جنگ دوازده‌روزه نشان داد که حتی شهرهای توسعه‌یافته، در صورت فقدان شبکه‌های کارآمد تاب‌آوری، در برابر حملات و بحران‌ها آسیب‌پذیر خواهند بود. ایران نیز با کاستی‌های مشابهی مواجه است که نیازمند بازنگری جدی در سیاست‌گذاری است.در ابعاد نهادی، فقدان هماهنگی میان نهادهای مختلف، از جمله وزارت راه و شهرسازی، سازمان پدافند غیرعامل، شهرداری‌ها و سایر دستگاه‌های اجرایی، منجر به پراکندگی سیاست‌ها و برنامه‌ها شده است. این امر باعث کاهش اثربخشی اقدامات و افزایش آسیب‌پذیری شهرها در برابر بحران‌ها می‌شود. در ابعاد فرآیندی، نبود فرآیندهای تصمیم‌گیری مشارکتی و شفاف، عدم استفاده از داده‌های به‌روز و مدل‌های پیش‌بینی در برنامه‌ریزی شهری، و ضعف در ارزیابی و بازنگری مستمر سیاست‌ها و برنامه‌ها، از دیگر چالش‌های موجود هستند. این مشکلات موجب می‌شوند که سیاست‌ها و برنامه‌های شهری نتوانند به‌طور مؤثر با تغییرات و تهدیدات جدید سازگار شوند.

نقد نظام‌های شهرسازی ایران: چالش‌های نهادی و فرآیندی

• نبود رویکرد یکپارچه میان برنامه‌ریزی شهری و ملاحظات پدافند غیرعامل: بسیاری از طرح‌های توسعه شهری در ایران عمدتاً بر افزایش مساحت و حجم ساخت و ساز متمرکز هستند و کمتر به الزامات پدافند غیرعامل توجه می‌کنند. این امر باعث می‌شود که شهرها در مواجهه با تهدیدات طبیعی یا انسانی، از جمله حملات احتمالی یا بلایای طبیعی، آسیب‌پذیر باشند. فقدان استراتژی یکپارچه بین شهرداری‌ها، وزارت راه و شهرسازی و سازمان پدافند غیرعامل، موجب می‌شود که طرح‌ها با اهداف ایمنی و تاب‌آوری هماهنگی نداشته باشند.

• تمرکز بر توسعه کالبدی به جای ارتقای تاب‌آوری اجتماعی: سیاست‌ها و برنامه‌های شهری عمدتاً به توسعه فیزیکی و کالبدی شهرها معطوف شده‌اند، در حالی که تاب‌آوری اجتماعی، یعنی توانایی جوامع برای مقابله با بحران، کمتر مورد توجه قرار گرفته است. عدم تقویت شبکه‌های اجتماعی محلی، آموزش شهروندان و مشارکت آن‌ها در مدیریت بحران، به کاهش توان پاسخگویی شهرها و افزایش آسیب‌پذیری می‌انجامد.
• ضعف در قوانین الزام‌آور برای مقاوم‌سازی زیرساخت‌های حیاتی: زیرساخت‌های حیاتی از جمله شبکه‌های آب، برق، انرژی و حمل‌ونقل در بسیاری از شهرهای ایران با استانداردهای تاب‌آوری همخوانی ندارند. قوانین موجود اغلب توصیه‌ای هستند و الزامی بودن مقاوم‌سازی در برابر بلایا و تهدیدات کم‌رنگ است. این مسئله، شهرها را در شرایط بحران به شدت آسیب‌پذیر می‌کند.
• ناهماهنگی میان نهادهای مدیریت بحران، شهرداری‌ها و شورای عالی شهرسازی: نهادهای مسئول در مدیریت شهری اغلب مستقل عمل می‌کنند و هماهنگی لازم میان آن‌ها برای مدیریت بحران وجود ندارد. نبود یک سازوکار هماهنگ باعث می‌شود که در زمان بحران تصمیم‌گیری با تأخیر و پراکندگی صورت گیرد و منابع به‌طور ناکارآمد مورد استفاده قرار گیرند.
• غلبه نگاه کوتاه‌مدت و پروژه‌محور بر سیاست‌گذاری شهری: بسیاری از تصمیم‌گیری‌ها در شهرها مبتنی بر پروژه‌های کوتاه‌مدت و جلب نظر سیاسی یا اقتصادی است و کمتر به توسعه پایدار و تاب‌آوری بلندمدت توجه می‌شود. این نگاه باعث می‌شود که شهرها برای مواجهه با بحران‌های پیچیده و غیرقابل پیش‌بینی آماده نباشند.
• ضعف در فرآیندهای تصمیم‌گیری مشارکتی و شفاف: تصمیمات شهری اغلب بدون مشارکت واقعی شهروندان، جوامع محلی و سایر ذینفعان گرفته می‌شوند. نبود شفافیت و مشارکت عمومی باعث کاهش اعتماد عمومی، مقاومت در برابر سیاست‌ها و ناکارآمدی در اجرای برنامه‌های تاب‌آوری می‌شود.
• عدم استفاده از داده‌های به‌روز و مدل‌های پیش‌بینی در برنامه‌ریزی شهری: بسیاری از طرح‌ها و برنامه‌ها بر اساس داده‌های قدیمی یا تحلیل‌های سطحی تهیه می‌شوند و از مدل‌های پیش‌بینی بلایا، تغییرات اقلیمی و روندهای جمعیتی بهره کافی برده نمی‌شود. این مسئله باعث تصمیم‌گیری‌های ناکارآمد و افزایش آسیب‌پذیری شهرها می‌شود.
• ناتوانی سازوکارهای ارزیابی و بازنگری مستمر سیاست‌ها و برنامه‌ها: در نظام شهرسازی ایران، فرآیندهای نظارت، ارزیابی و اصلاح مستمر سیاست‌ها و برنامه‌ها به شکل نظام‌مند وجود ندارد. نبود بازخورد مستمر و مکانیزم اصلاح باعث می‌شود که اشتباهات تکرار شده و توسعه شهری مطابق با شرایط متغیر و بحران‌های جدید نباشد.

توصیه‌های سیاستی برای مدیران شهری ایران

• ادغام الزامات پدافند غیرعامل در طرح‌های جامع و تفصیلی شهری: تمامی طرح‌های توسعه شهری باید شامل شاخص‌ها و استانداردهای پدافند غیرعامل باشند. این اقدام تضمین می‌کند که شهرها در برابر تهدیدات طبیعی و انسانی مقاوم باشند و طرح‌های توسعه در بلندمدت قابلیت مقابله با بحران را داشته باشند.
• تقویت زیرساخت‌های حیاتی با رویکرد تاب‌آوری: زیرساخت‌های آب، انرژی، حمل‌ونقل و ارتباطات باید مقاوم و دارای قابلیت بازیابی سریع پس از بحران باشند. این اقدامات باید با استفاده از تکنولوژی‌های نوین، استانداردهای بین‌المللی و تحلیل‌های ریسک صورت گیرد.
• آموزش و توانمندسازی جوامع محلی برای مشارکت فعال در مدیریت بحران: تاب‌آوری اجتماعی نیازمند آموزش شهروندان و ایجاد ظرفیت‌های محلی برای مواجهه با بحران است. برنامه‌های آموزشی، تمرین‌های آمادگی و ایجاد شبکه‌های محلی مدیریت بحران می‌توانند توان پاسخ‌دهی شهری را افزایش دهند.
• ایجاد سازوکارهای هماهنگی نهادی میان شهرداری‌ها، وزارت راه و شهرسازی و سازمان پدافند غیرعامل: برای موفقیت سیاست‌های تاب‌آوری، نیاز به یک سیستم هماهنگ نهادی است که نقش‌ها، مسئولیت‌ها و فرآیندهای تصمیم‌گیری را شفاف کند و از پراکندگی وظایف جلوگیری کند.
• بهره‌گیری از تجربه‌های بین‌المللی برای بهبود سیاستگذاری شهری در شرایط بحران: مطالعه نمونه‌های موفق شهری در جهان و تطبیق آن‌ها با شرایط بومی می‌تواند رویکردها و راهکارهای مؤثر تاب‌آوری را ارائه دهد.
• استفاده از مدل‌های پیش‌بینی و داده‌های به‌روز در برنامه‌ریزی شهری: داده‌های زمین‌شناسی، اقلیمی، جمعیتی و زیرساختی باید در طراحی برنامه‌ها و تصمیم‌گیری‌ها به‌کار گرفته شوند. این اقدام امکان پیش‌بینی بحران‌ها و کاهش آسیب را فراهم می‌کند.
• تقویت فرآیندهای ارزیابی و بازنگری مستمر سیاست‌ها و برنامه‌ها: سیاست‌ها و طرح‌های شهری باید به صورت دوره‌ای ارزیابی شوند و مکانیزم اصلاح و بازنگری مستمر برای آن‌ها تعریف گردد تا با تهدیدات جدید و تغییرات محیطی هماهنگ باشند.
• ایجاد فرآیندهای تصمیم‌گیری مشارکتی و شفاف: مشارکت شهروندان، سازمان‌های مردم‌نهاد و سایر ذینفعان در فرآیند تصمیم‌گیری باعث افزایش اعتماد عمومی و اثربخشی سیاست‌ها می‌شود. همچنین شفافیت تصمیمات، گزارش‌دهی و اطلاع‌رسانی به مردم باید جزو الزامات برنامه‌ریزی شهری باشد.

نتیجه‌گیری و چشم‌انداز آینده نزدیک

شهرهای ایران بدون بازنگری جدی در سیاست‌گذاری شهری، نظام‌های برنامه‌ریزی و مدیریت بحران، قادر به مقابله مؤثر با تهدیدات طبیعی، انسانی و ترکیبی نخواهند بود. تجربه جنگ دوازده‌روزه میان رژیم صهیونیستی و گروه‌های مقاومت نشان داد که حتی شهرهای توسعه‌یافته و دارای زیرساخت‌های نسبی، در صورت فقدان شبکه‌های تاب‌آوری و هماهنگی نهادی، آسیب‌پذیر هستند. این تجربه زنگ هشداری است که تاب‌آوری شهری نه یک گزینه بلکه ضرورتی حیاتی برای بقا و پایداری شهرهاست.

در آینده نزدیک، چند نکته حیاتی باید مورد توجه مدیران شهری و سیاست‌گذاران قرار گیرد:

1. تمرکز فوری بر تاب‌آوری زیرساخت‌ها: شهرها باید به صورت فوری برنامه‌های مقاوم‌سازی شبکه‌های آب، برق، حمل‌ونقل و ارتباطات را آغاز کنند و از استانداردهای بین‌المللی بهره ببرند تا حداقل سطح تاب‌آوری در برابر بحران‌های ناگهانی فراهم شود.
2. تقویت هماهنگی نهادی و فرآیندی: ایجاد سازوکارهای هماهنگی میان وزارتخانه‌ها، شهرداری‌ها و سازمان پدافند غیرعامل، به‌ویژه در قالب کمیته‌ها و سامانه‌های مدیریت بحران یکپارچه، باید به صورت فوری در دستور کار قرار گیرد. این اقدام موجب کاهش پراکندگی تصمیم‌ها و افزایش سرعت پاسخ به بحران‌ها خواهد شد.
3. توانمندسازی جوامع محلی: آموزش شهروندان و سازمان‌های محلی در حوزه مدیریت بحران و آمادگی برای حوادث طبیعی و انسانی، باید طی یک برنامه کوتاه‌مدت و با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین و شبیه‌سازی بحران انجام شود.
4. بازنگری سیاست‌ها و برنامه‌ها: همه طرح‌های توسعه شهری موجود باید ظرف یک سال آینده مورد بازنگری قرار گیرند تا الزامات پدافند غیرعامل و تاب‌آوری در آن‌ها لحاظ شود. این بازنگری باید مبتنی بر داده‌های دقیق، مدل‌های پیش‌بینی و تحلیل ریسک انجام گیرد.
5. استفاده از تجربه‌های بین‌المللی: مطالعه و بهره‌برداری از نمونه‌های موفق شهری در کشورهای دارای تاب‌آوری بالا باید به‌عنوان یک سیاست کوتاه‌مدت و عملیاتی در دستور کار قرار گیرد و راهکارهای عملی آن برای شهرهای ایران بومی‌سازی شود.
6. فرآیندهای شفاف و مشارکتی: ایجاد مکانیزم‌های تصمیم‌گیری شفاف و مشارکتی با حضور نهادهای دولتی، سازمان‌های مردم‌نهاد و جوامع محلی، به تقویت اعتماد عمومی و افزایش اثربخشی برنامه‌های تاب‌آوری کمک خواهد کرد.

در مجموع، اگر اقدام‌های فوری در این حوزه‌ها انجام نشود، شهرهای ایران در معرض آسیب‌پذیری شدید قرار دارند و توان مقابله با بحران‌های آینده، از جمله بلایای طبیعی، حملات انسانی یا بحران‌های ترکیبی، به شدت کاهش می‌یابد. آینده نزدیک نیازمند اقدام هماهنگ، فوری و مبتنی بر شواهد است تا تاب‌آوری شهری به یک واقعیت ملموس تبدیل شود و امنیت، رفاه و پایداری شهرها تضمین شود.

اقدامات عاجل پیشنهادی

در پاسخ به وضعیت کنونی و نیاز فوری شهرهای ایران به تاب‌آوری و پدافند غیرعامل، اقدامات عاجل هر یک از نهادهای کلیدی را به تفکیک شرح می‌دهم. این اقدامات باید طی ۱۲ تا ۲۴ ماه آینده انجام شوند تا آسیب‌پذیری شهرها کاهش یابد و آمادگی فوری در برابر بحران‌ها ایجاد شود.

شهرداری‌ها

1.شناسایی نقاط آسیب‌پذیر شهری

2.مقاوم‌سازی فوری زیرساخت‌ها

3.ایجاد و توسعه سامانه‌های هشدار سریع

4.توانمندسازی محلی

5.اجرای مانورهای آمادگی

وزارت راه و شهرسازی

1.بازنگری و اصلاح طرح‌های جامع و تفصیلی

2.تعیین و اعمال استانداردهای مقاوم‌سازی

3.پشتیبانی از توسعه شهری تاب‌آور

4.هماهنگی بین‌بخشی

وزارت کشور

1.هماهنگی و نظارت ملی بر تاب‌آوری شهری

2.تدوین سامانه اطلاعات بحران

3.ارتقای آموزش مدیریتی

4.پایش و ارزیابی مستمر

سازمان مدیریت بحران کشور و سازمان پدافند غیر عام کشور

1.تدوین پروتکل‌های عملیاتی فوری

2.هماهنگی نهادها و ذینفعان

3.مانیتورینگ و پیش‌بینی تهدیدات

4.تمرین و آموزش عملیاتی

5.گزارش‌دهی و بازخورد

همچنین با توجه به وضعیت کنونی تاب‌آوری شهری و تهدیدات پیش رو، سازمان پدافند غیرعامل کشور باید مجموعه‌ای از اقدامات عاجل را در کوتاه‌مدت (۳ تا ۱۲ ماه آینده) انجام دهد تا آسیب‌پذیری شهرهای ایران کاهش یابد و آمادگی برای بحران‌ها و تهدیدات انسانی و طبیعی افزایش پیدا کند. این اقدامات می‌توانند در قالب چهار حوزه اصلی تدوین شوند:

۱. بازنگری و ارتقای الزامات پدافند غیرعامل در شهرها

• ادغام فوری الزامات پدافند غیرعامل در طرح‌های جامع و تفصیلی شهری: هر طرح توسعه شهری باید حاوی شاخص‌های امنیتی و تاب‌آوری باشد.
• تعیین استانداردهای مقاوم‌سازی زیرساخت‌های حیاتی: شامل شبکه‌های آب، برق، انرژی، حمل‌ونقل و ارتباطات.
• تهیه دستورالعمل‌های ویژه برای ساختمان‌های عمومی و حساس: نظیر بیمارستان‌ها، مدارس و مراکز دولتی با اولویت بالا.

۲. هماهنگی نهادی و فرآیندی

• ایجاد کمیته هماهنگی میان سازمان پدافند غیرعامل، وزارت راه و شهرسازی و شهرداری‌ها: این کمیته باید ساختار و فرآیند تصمیم‌گیری شفاف برای مدیریت بحران داشته باشد.
• اجرای سازوکارهای پاسخ سریع و یکپارچه: شامل تعریف وظایف دقیق هر نهاد در بحران‌ها و تمرین‌های هماهنگی بین‌دستگاهی.
• تدوین پروتکل‌های ارتباطی و اطلاع‌رسانی در زمان بحران: برای جلوگیری از پراکندگی تصمیم‌ها و کاهش خطای انسانی.

۳. تقویت سامانه‌های پیشگیری و هشدار

• راه‌اندازی و به‌روزرسانی سامانه‌های هشدار سریع: برای بلایای طبیعی (زلزله، سیل، گرد و غبار) و تهدیدات انسانی (حملات سایبری، تروریستی).
• استفاده از داده‌های GIS و مدل‌های پیش‌بینی: برای شناسایی نقاط آسیب‌پذیر و اولویت‌بندی اقدامات حفاظتی.
• تجهیز مراکز کلیدی به سیستم‌های پشتیبان و انرژی اضطراری: تا در صورت بروز بحران، شبکه‌های حیاتی عملکرد خود را حفظ کنند.

۴. آموزش، توانمندسازی و مشارکت اجتماعی

• برگزاری دوره‌های آموزشی و تمرین‌های عملی برای مدیران شهری و نهادهای اجرایی: به منظور افزایش توان پاسخ‌دهی و آشنایی با استانداردهای پدافند غیرعامل.
• ایجاد شبکه‌های محلی مدیریت بحران: با مشارکت سازمان‌های مردم‌نهاد و جامعه شهری.
• ترویج فرهنگ آمادگی و تاب‌آوری شهری در سطح جامعه: از طریق اطلاع‌رسانی، کارگاه‌های آموزشی و برنامه‌های رسانه‌ای.

۵. نظارت و ارزیابی مستمر

• راه‌اندازی سیستم پایش و ارزیابی: برای بررسی میزان اجرای الزامات پدافند غیرعامل در پروژه‌های شهری و زیرساخت‌ها.
• تعیین شاخص‌های تاب‌آوری شهری: شامل شاخص‌های کالبدی، اجتماعی، نهادی و فرآیندی.

این اقدامات عاجل باید در چارچوب یک برنامه عملیاتی ۲ ساله و با سازوکار نظارت ملی و هماهنگی میان‌بخشی اجرا شوند. اجرای دقیق و سریع این اقدامات، تاب‌آوری شهرها را افزایش می‌دهد و امکان مقابله مؤثر با بحران‌های غیرمنتظره را فراهم می‌کند.

منابع و مراجع

• سازمان پدافند غیرعامل کشور. (۱۴۰۰). دستورالعمل‌های پدافند غیرعامل در حوزه شهری. تهران: انتشارات سازمان.
• شورای عالی شهرسازی و معماری ایران. (۱۳۹۹). مجموعه مصوبات در حوزه تاب‌آوری و مدیریت بحران شهری.
• Folke, C. (2006). Resilience: The emergence of a perspective for social–ecological systems analyses. Global Environmental Change, 16(3), 253-267.
• Alexander, D. (2013). Resilience and disaster risk reduction: An etymological journey. Natural Hazards and Earth System Sciences, 13(11), 2707-2716.
• Strengthening Climate Resilience Through Urban Policy. (2025). UBC Library Open Collections.Open Collections+1
• Implementing urban resilience in urban planning. (2025). ScienceDirect.ScienceDirect
• A research-based, practice-relevant urban resilience framework for cities. (2025). Taylor & Francis Online.Taylor & Francis Online
• Review of indicator frameworks supporting urban planning for resilience. (2025). *Urban Res