ژنوم سازمانی شهرداری زاکانی؛ یک تحلیل گذرا

روزن‌آنلاین، میثم بصیرت: چندی پیش مرکز مطالعات شهرداری تهران، نسبت به رونمایی از کتاب ژنوم سازمان تألیف دکترغلامرضا گودرزی و دکتر مهرداد راستگو که توسط انتشارات مهر آریا منتشر شده است اقدام نمود.ضمن تبریک به نویسندگان این اثر وزین، بد ندیدم این رونمایی را بهانه ای کنم برای پرداختن به ژنوم سازمانی شهرداری تهران در دوره دکتر زاکانی به عنوان شهردار کنونی تهران. با اعتراف به این حقیقت مهم که ریشه‌های ضعف سازمانی شهرداری تهران فراتر از دوره دکتر زاکانی است ومشکلات عمیق‌تر و ساختاری‌تر از دوره‌های قبل نیز شکل گرفته و ادامه دارد.

 یادمان نمی رود که مدیریت شهری مدعی است در دوره مدیریت علیرضا زاکانی، مجموعه‌ای از اقدامات گسترده در حوزه‌های حمل‌ونقل، خدمات اجتماعی، مدیریت مالی، محیط زیست و نوآوری شهری به انجام رسیده یا در حال انجام است. از آن جمله گفته می شود در زمینه حمل‌ونقل عمومی، نوسازی ناوگان اتوبوسرانی، گسترش خطوط مترو و قراردادهای کلان با شرکت‌های خارجی برای تأمین تجهیزات حمل‌ونقل شهری صورت گرفته است. در حوزه عمرانی، پروژه‌هایی مانند احداث و توسعه بزرگراه‌ها، اصلاح تقاطع‌های ترافیکی و آغاز خطوط جدید مترو پیگیری شده است. افزایش کمّی و کیفی فضاهای سبز شهری و پیرامونی با رویکرد صرفه‌جویی در مصرف آب نیز از جمله اقدامات زیست‌محیطی مهم بود. در حوزه مالی، ایجاد خزانه‌داری واحد، افزایش قابل‌توجه بودجه سالانه، کاهش بدهی‌های شهرداری، بازگرداندن اموال واگذارشده و سودآوری بانک شهر جلوه‌هایی از نظم و شفافیت اقتصادی در این دوره بود. همچنین با راه‌اندازی قرارگاه اجتماعی، جمع‌آوری معتادان متجاهر، ساماندهی کودکان کار و احیای فضاهای فرهنگی، رویکردی فعال در حوزه آسیب‌های اجتماعی و فرهنگی اتخاذ شد. ایجاد شهرک علم و فناوری، نوسازی کارخانه‌های متروکه به مراکز فرهنگی و پیوند با دانشگاه‌ها برای توسعه محله‌های نوآور نیز از دیگر نشانه‌های حرکت شهرداری به سوی شهری هوشمند، خلاق و پایدار بود.پس امیدوارم این یادداشت، نفی دستاوردهای مهم دوره شهرداری زاکانی، پنداشته نشود.

به هر ترتیب در دوران معاصر، سازمان‌ها تنها با نمودهای بیرونی مانند ساختار رسمی، نمودارهای اداری یا بودجه و عملکرد سنجیده نمی‌شوند؛ بلکه تحلیل‌های ژرف‌تر، بر لایه‌های درونی و نهادینه‌شده‌ای تمرکز دارد که در طول زمان شکل گرفته‌اند و بسیاری از رفتارها، مقاومت‌ها، و ناکارآمدی‌ها را رقم می‌زنند. یکی از مفاهیم نوظهور و در عین حال مؤثر در تحلیل این لایه‌های ژرف، مفهوم «ژنوم سازمانی» (Organizational Genome) است. ژنوم سازمانی، استعاره‌ای است برگرفته از زیست‌شناسی که به مجموعه‌ای از عناصر بنیادین و تکرارشونده در یک سازمان اشاره دارد که رفتارها، فرهنگ، فرآیندها و واکنش‌های سازمانی را در مواجهه با تغییرات محیطی شکل می‌دهند (Howard, 2018).

به‌طور خاص، در نهادهایی همچون شهرداری‌ها که در تقاطع سیاست، مدیریت عمومی و خدمات شهری قرار دارند، شناخت ژنوم سازمانی می‌تواند کلید درک پایداری یا ناپایداری سیاست‌گذاری، ظرفیت پاسخگویی، چرایی نهادینه‌شدن فساد، یا مقاومت در برابر اصلاحات باشد (Christensen & Lægreid, 2010). برخلاف سازمان‌های خصوصی که ژنوم آن‌ها معمولاً متأثر از بنیان‌گذاران یا مدل کسب‌وکارشان است، ژنوم سازمانی نهادهای عمومی نظیر شهرداری‌ها محصولی پیچیده از: فرهنگ بروکراتیک، ساختارهای سیاسی، تغییرات مدیریتی، جهت‌گیری‌های ایدئولوژیک، و تعاملات با نهادهای قدرت است (Kettl, 2015).

با این پیش‌زمینه نظری، یادداشت حاضر تلاش دارد ژنوم سازمانی شهرداری تهران در دوره‌ی مدیریت دکتر علیرضا زاکانی (۱۴۰۰ تا ۱۴۰۳) به عنوان شهردار کنونی تهران را مورد تحلیل انتقادی قرار دهد. تهران به‌عنوان بزرگ‌ترین نهاد مدیریت شهری کشور، در کنار پیچیدگی‌های فنی، با بار سنگینی از تصمیم‌گیری‌های سیاسی، چالش‌های منابع، مطالبات اجتماعی، و تداخل قدرت‌ها مواجه است. دوره مدیریت زاکانی که با شعار «تحول انقلابی» و «شهرداری مردم‌پایه» آغاز شد، با حواشی فراوانی همچون بی‌ثباتی در مدیریت‌ها، وعده‌های محقق‌نشده، فضای امنیتی و انسداد رسانه‌ای مواجه شد که هریک ریشه در عناصر ژنوم سازمانی این دوره دارند.

ساختار مدیریتی: امضای دوره با بی‌ثباتی

یکی از ویژگی‌های برجسته این دوره، سیاست صدور احکام یکساله و متوالی برای مدیران ارشد و مناطق بود. این سیاست، در هر مهرماه، با جابه‌جایی، تمدید یا برکناری همراه می‌شد که ثبات مدیریت را به‌شدت تضعیف می‌کرد. این بی‌ثباتی، برنامه‌ریزی بلندمدت را مختل و هزینه‌های سازمانی را افزایش می‌داد.همچنین برخی مدیران سرپرست بدون تمدید رسمی یا با احکام موقت اداره می‌شدند، که از یک سو به سردرگمی سازمانی دامن می‌زد و از سوی دیگر، پیگیری اهداف را دشوار می‌کرد.

فرهنگ سازمانی: شفافیت در شعار، انحصار در عمل

شهرداری زاکانی بارها بر لزوم شفاف‌سازی، پاسخگویی و برخورد قاطع با مفاسد تأکید کرد. ادغام سامانه‌ای مانند "شهریار" در جهت کاهش مراجعه حضوری و جلوگیری از تخلفات، نماد تخطی از فرهنگ شفافیت بود. با این حال، انتقادات جدی نسبت به ابهام در قراردادها، تاخیر در اجرای پروژه‌ها، و تعدیل ناپایدار منابع برای حمل‌ونقل عمومی نیز از سوی اعضای شورای شهر مطرح شد. این تناقض بین شعار عمومی و واقعیت اجرایی، همچنین نبود پیوند مؤثر میان مدیریت شهری و ساختارهای نظارتی، نشان‌دهنده‌ی پارادوکس‌هایی در ژنوم فرهنگی سازمانی بود.

ثبات تصمیم‌گیری و اعتماد درونی

اعضای شورای شهر تهران نگرانی‌هایی درباره وجود فضای مدیریت دوقطبی («یا با ما یا بر ما») ابراز داشتند. در چنین فضایی، برخورد با منتقدان شورا چالشی ایجاد می‌کرد که به کاهش اعتماد درون‌سازمانی و انسجام ساختاری منجر می‌شد. این امر مانع از شکل‌گیری فضای باز برای بحث، اصلاح عملکرد و توسعه‌ی تصمیم‌گیری جمعی می‌شد.

پاسخ به بحران‌های شهری: بین موفقیت ساختاری و کاربست ناکافی

در حوزه‌هایی مانند ایمنی ساختمان‌ها، اقدامات قابل توجهی انجام شد، از جمله پایش ۱۶ هزار ساختمان و مشارکت چند نهاد مختلف. این کار نمادی از ظرفیت سازمان برای پاسخ ساختاری به بحران محسوب می‌شود.اما در مقابل، ضعف در مدیریت بحران‌های جوی مانند بارندگی‌های شدید و برف سنگین، منجر به آب‌گرفتگی و انسداد معابر شد که تصویر متناقضی از توان اجرایی سازمان ارائه داد. در حوزه حمل‌ونقل عمومی نیز وعده‌هایی مانند تأمین هزاران اتوبوس و قطار شهری با تأخیر یا ابهام مواجه شدند و نوید تحول ملموس را به‌طور کامل برآورده نکردند.

جدول 1،جمع‌بندی: ژنوم سازمانی شهرداری تهران در دوران زاکانی

جمع بندی و پیشنهاداتی برای اصلاح ژنوم سازمانی:

«ژنوم سازمانی» شهرداری تهران در دوره زاکانی، ترکیبی از تلاش برای اصلاح ساختاری و عملکردی با عناصری از بی‌ثباتی، انحصار در تصمیم‌گیری و ناکارآمدی‌های اجرایی بود. تقویت ثبات مدیریتی، شفافیت واقعی و مشارکت‌پذیری در ساختار فرماندهی سازمان، کلید بازسازی ژنومی است که بتواند پاسخگوی نیازهای پیچیده‌ی شهری باشد.

به عنوان یک حرفه مند شهری که از دور یا نزدیک دستی بر آتش مدیریت شهری تهران داشته ام، معتقدم همچنان امید به اصلاح ساختار سازمانی بزرگانی مانند شهرداری تهران وجود دارد اما مسیر آن دشوار و زمان‌بر است. این اصلاحات امری ضروری محسوب می‌شوند و در حوزه‌هایی مثل حذف موازی‌کاری‌ها، تجدیدساختار چارت تشکیلاتی، کاهش معاونت‌ها و تعیین شرح وظایف روشن باید پیگیری شود.

به نظر می رسد برای اصلاح ژنوم سازمانی شهرداری تهران، پیشنهاداتی بدین شرح باید در دستور کار قرار گیرد:

1.     تثبیت ساختار مدیریتی: تعیین دوره‌های مدیریتی حداقل دوساله برای ایجاد ثبات و امکان پیگیری پروژه‌ها.

2.     تقویت سازوکارهای نظارتی و درونی‌سازی شفافیت: توسعه سامانه‌های پیگیری مؤثر و تعامل فعال‌تر با شورا.

3.     ایجاد فضای مشارکتی و پاسخگو: فرهنگ‌سازی برای پذیرش انتقاد سازنده و تعامل میان شهرداری و شورا.

4.     تحلیل دقیق ظرفیت‌ها و ساختار بحران‌پذیری: مستندسازی نقاط قوت (مثل سامانه شهریار) و تقویت نقاط ضعف (مثل مدیریت بحران یا حمل‌ونقل).