تاوان سنگین انفعال؛ چرا قواعد پدافند غیرعامل از سوی نظام مهندسی نادیده گرفته می‌شود؟
تاوان سنگین انفعال؛ چرا قواعد پدافند غیرعامل در پروانه‌های ساختمانی از سوی نظام مهندسی نادیده گرفته می‌شود؟ روزن‌آنلاین، فائزه مومنی: تهران در دهه‌های گذشته با تهدیدهای متعددی مواجه بوده است؛ از جنگ و حملات هوایی گرفته تا زمین‌لرزه‌های احتمالی و بحران‌های پیش‌بینی‌نشده. با وجود این پیشینه و تجربه‌ها، همچنان نکته مبهم این است که چرا اصول پدافند غیرعامل در طراحی ساختمان‌ها و صدور پروانه‌های ساختمانی به‌طور جدی و الزام‌آور رعایت نمی‌شود. پدافند غیرعامل شامل مجموعه اقداماتی است که برای کاهش خسارات ناشی از تهدیدهای طبیعی یا ساختگی اجرا می‌شوند؛ اقداماتی مانند طراحی پناهگاه‌های امن، استفاده از مصالح مقاوم، و پیش‌بینی سیستم‌های کنترلی خودکار در مواقع بحران. در کشورهای دیگر، رعایت این اصول بخشی جدایی‌ناپذیر از قوانین ساخت‌وساز است، اما در بسیاری از شهرهای ایران هنوز این نگاه پایدار نشده است. در گفت‌وگو با پیروز حناچی، شهردار سابق تهران و عضو شورای مرکزی سازمان نظام مهندسی کشور به بررسی علل و پیامدهای این کاستی‌ها، و ارزیابی نقش نظام مهندسی، دانش‌بنیان‌های فعال و آموزش مهندسان در ارتقای تاب‌آوری سازه‌ها می‌پردازیم.
روزن‌آنلاین، فائزه مومنی: تهران در دهه‌های گذشته با تهدیدهای متعددی مواجه بوده است؛ از جنگ و حملات هوایی گرفته تا زمین‌لرزه‌های احتمالی و بحران‌های پیش‌بینی‌نشده. با وجود این پیشینه و تجربه‌ها، همچنان نکته مبهم این است که چرا اصول پدافند غیرعامل در طراحی ساختمان‌ها و صدور پروانه‌های ساختمانی به‌طور جدی و الزام‌آور رعایت نمی‌شود. پدافند غیرعامل شامل مجموعه اقداماتی است که برای کاهش خسارات ناشی از تهدیدهای طبیعی یا ساختگی اجرا می‌شوند؛ اقداماتی مانند طراحی پناهگاه‌های امن، استفاده از مصالح مقاوم، و پیش‌بینی سیستم‌های کنترلی خودکار در مواقع بحران. در کشورهای دیگر، رعایت این اصول بخشی جدایی‌ناپذیر از قوانین ساخت‌وساز است، اما در بسیاری از شهرهای ایران هنوز این نگاه پایدار نشده است. در گفت‌وگو با پیروز حناچی، شهردار سابق تهران به بررسی علل و پیامدهای این کاستی‌ها، و ارزیابی نقش نظام مهندسی، دانش‌بنیان‌های فعال و آموزش مهندسان در ارتقای تاب‌آوری سازه‌ها می‌پردازیم.
با وجود تهدیدات مختلفی که در کلان‌شهرهایی مانند تهران وجود دارد، هنوز پدافند غیرعامل جایگاه مشخص و الزام‌آوری در طراحی سازه‌ها و صدور پروانه‌های ساختمانی ندارد. این سوال مطرح است که چرا باوجود تهدیدهای متعدد، هنوز در طراحی سازه‌ها و صدور پروانه‌های ساختمانی، پدافند غیرعامل به‌طور کامل و با الزام اجرایی لحاظ نمی‌شود؟
ابتدا باید مفهوم آفند را تعریف کنیم، پدافند غیرعامل در واقع تدابیری است که در برابر تهدیدات مختلف، اعم از تهدیدات نظامی و غیرنظامی یا همان آفند به‌کار می‌رود. این تهدیدات شامل جنگ، حملات هوایی، بلایای طبیعی و بحران‌های غیرمنتظره می‌باشند که نیاز به پیش‌بینی و برنامه‌ریزی برای مقابله با آن‌ها وجود دارد. تهدیدات به‌ویژه در دوران جنگ، به‌طور معمول از طریق بمباران و حملات هوایی به مناطق حساس انجام می‌شود. برای مثال، در جنگ ایران و عراق، تهدیدات بسیاری در زمینه بمباران مناطق مسکونی و زیرساخت‌ها وجود داشت و این امر موجب شده بود که درمکانهای عمومی مانند دانشگاهها ،مدارس وبازار سبز میدان تهران، که یک پناهگاه بتنی بود، به‌عنوان مکانی برای حفاظت از مردم در نظر گرفته شوند. با این حال، پس از اتمام جنگ، این پناهگاه‌ها به مرور تغییر عملکرد ویابه مراکز تجاری تبدیل شدند.پدافند غیرعامل در کشورهای مختلف به‌صورت‌های متفاوتی اجرا می‌شود. به‌عنوان مثال، در کشور سوئیس که هیچ‌گاه درگیر جنگی نبوده است، به دلیل تهدیدات احتمالی، پناهگاه‌هایی برای مقابله با حملات اتمی هم طراحی واجراکرده‌اند. در کشور ما نیز، پیش‌بینی‌هایی برای تهدیدات مشابه صورت گرفته است، اما به دلیل محدودیت‌های منابع، این پیش‌بینی‌ها عمدتاً به مکان‌های حساس و زیرساختی محدود شده و در بسیاری از بخش‌های مسکونی به‌طور کامل هنوز اجرا نشده است.
در حال حاضر، با توجه به تهدیدات غیرنظامی همچون زلزله، که احتمال وقوع آن در تهران و سایر شهرها وجود دارد، لازم است که برنامه‌ریزی‌های پدافند غیرعامل به‌طور جامع و دقیق‌تری انجام شود. یکی از اقدامات مهم در این زمینه، اجرای آیین‌نامه‌های ساخت‌وساز مانند آیین‌نامه 2800 ومجموعه مقررات ملی یا (Building Code) است که تمامی ساختمان‌ها، اعم از مجتمع‌های مسکونی و واحدهای کوچک، موظف به رعایت آن هستند. این آیین‌نامه هابرای کاهش خسارات ناشی از زلزله ویا حوادث احتمالی طراحی شده است و از این رو، نظارت و اجرای دقیق آن از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
همچنین، در مواقع بحران، تدابیر پدافند غیرعامل باید به‌صورت اتوماتیک به اجرا درآید. برای نمونه، در صورت وقوع زلزله، سیستم‌های شبکه گاز و برق باید به‌طور خودکار قطع شوند تا از خطرات اضافی جلوگیری شود. این تدابیر از زمان وقوع بحران تا بازسازی کامل وضعیت، ضروری است. در نهایت، با توجه به تهدیدات موجود و تجربه‌های گذشته، دستگاه‌های مسئول باید برنامه‌ریزی‌های دقیق و الزام‌آوری برای پدافند غیرعامل در تمامی سطوح جامعه، به‌ویژه در مناطق حساس و پرتراکم، تدوین کنند.
شما می‌فرمایید باید انجام شود، چرا با وجود اینکه ما تجربه جنگ 8 ساله را داریم با قوت بیشتری این اقدامات انجام نشد؟
در بسیاری از کشورهای دیگر، برای جلوگیری از تهدیدات مختلف، قوانین و مقررات بین‌المللی به‌طور مشخصی بر اساس حسن همجواری و احترام به حریم هوایی کشورها تدوین شده است. به‌عنوان مثال، چون هیچ کشوری به‌طور طبیعی اجازه نمی‌دهد که از حریم هوایی‌اش علیه کشور همسایه استفاده شودو اصولی که نظام بین‌الملل بر اساس آن شکل گرفته، بر همین احترام به حریم‌ها استوار است طبیعتا احتمال حمله مستقیم هوایی توسط دشمنی با این فاصله احتمال کمی داشت. اما در جنگ ۱۲ روزه‌ای که ما با آن مواجه شدیم، نوعی آنارشیسم مشاهده کردیم که به‌معنای زیر پا گذاشتن قواعد بین‌المللی بود. این واقعیت نشان می‌دهد که در شرایطی خاص، دشمنان هیچ قاعده‌ای را نادیده نمی‌گیرند و مرزی برای اهداف خود نمی‌شناسند. در چنین شرایطی، باید آمادگی‌های لازم برای مقابله با این تهدیدات وجود داشته باشد.
حالا اگر بخواهیم برگردیم به بحث نظام مهندسی، سوال این است که آیا با ابزارهای فعلی نظام مهندسی توان واقعی برای سنجش تاب‌آوری سازه‌ها در برابر تهدیدات مختلف را دارد؟ به‌ویژه تهدیدات ناشی از جنگ، شیمیایی، سایبری و یا حتی حملات هوایی که به سازه‌ها آسیب وارد می‌کند. آیا سیستم‌های نظارتی و ارزیابی تاب‌آوری برای ساختمان‌ها طراحی شده‌اند تا بتوانند آسیب‌های ناشی از این تهدیدات را ارزیابی کنند؟ به‌ویژه در شرایطی که حملات به‌طور مستقیم به ساختمان‌ها و زیرساخت‌ها وارد می‌شود.
در حال حاضر، شرکت‌های دانش‌بنیانی وجود دارند که با استفاده از تجهیزات خاص، می‌توانند تاب‌آوری سازه‌ها را بعد از صدمات وارده بررسی کنند. برای مثال، برخی از این شرکت‌ها می‌توانند با انجام لرزه‌سنجی، میزان تاب‌آوری ساختمان‌ها پس از حملات را ارزیابی کنند. به‌علاوه، محاسبه تاب‌آوری به‌صورت عام‌تر در مقیاس شهری، نیازمند مطالعات ویژه است که باید توسط متخصصان انجام شود.
یکی از بزرگ‌ترین تجربیات در این زمینه، مربوط به زلزله کوبه ژاپن است که به‌عنوان یک زلزله شهری، مشابه با زلزله بم در ایران، مورد توجه قرار گرفت. پس از این زلزله، ژاپنی‌ها آن را به‌عنوان یک آزمایشگاه طبیعی برای بهبود دستورالعمل‌ها و شیوه‌های مقاوم‌سازی استفاده کردند. این تجربه‌ها امروزه به‌عنوان یک مدل برای افزایش تاب‌آوری سازه‌ها و شهرها در برابر بلایای طبیعی و تهدیدات مشابه به کار گرفته می‌شود اما در ایران این اقدامات صورت نگرفت.
آیا مهندسان معمار آموزش‌های لازم را در این حوزه دریافت کرده‌اند؟ به‌ویژه وقتی که یک مهندس معمار در حال طراحی نقشه یک ساختمان است، آیا الزامات پدافند غیرعامل را در نظر می‌گیرد و برای وضعیت‌های جنگی تدابیر لازم را لحاظ می‌کند؟ آیا برای ساختمان‌های مسکونی، مقرراتی وجود دارد که مهندس معمار موظف به رعایت آن‌ها باشد؟
در واقع، در کشور ما برخی از قوانین نظام مهندسی پیش‌بینی کرده‌اند که مهندسان معمار باید در طراحی ساختمان‌ها، به‌ویژه در شرایط بحرانی، الزاماتی را رعایت کنند. این الزام‌ها می‌تواند شامل ساخت پناهگاه‌های زیرزمینی، استفاده از مصالح مقاوم و سایر تدابیر پدافندی باشد. با این حال، ممکن است به‌دلیل عدم وجود تهدیدات ملموس در گذشته، این مسائل جدی گرفته نشده باشند. بنابراین، ممکن است این ظرفیت‌ها در قوانین ما تعریف شده باشد، اما هنوز به‌طور کامل در عمل اجرایی نشده‌اند.
نکته‌ای که باید در نظر گرفت این است که پدافند غیرعامل در کشور ما به‌طور قانونی پیش‌بینی شده و ظرفیت‌های لازم برای اجرای آن در قوانین نظام مهندسی وجود دارد. به‌طور مثال، یکی از اعضای شورای عالی شهرسازی کشور، مسئولیت‌های مربوط به پدافند غیرعامل را به عهده دارد. اما این موضوع هنوزبصورت جدی و الزام‌آور نبوده و تنها در شرایط خاص مورد توجه قرار گرفته است. به عبارت دیگر، در بسیاری از شهرها و مناطق، این الزامات به‌طور جدی پیگیری نشده است.ولی تجربه جنگ دوازده روزه نشان داد که اجرای این مقررات دردرجه اول برای گروه ج ود ضروری است وهمه مراکز پرجمعیت وحساس باید تمهیدات شرایط بحران را داشته باشند.
