معماری معاصر، ارزش ها و چالش ها؛ به قلم شفق متولی و علیرضا مهیاری

چهارم خرداد ماه ۱۴۰۴ در محل پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری از طرحی رونمایی شد که حدود دو سال قبل به اتمام رسیده بود؛ طرحی با عنوان «شناسایی ابنیه با ارزش معاصر تهران» که از طرف شــورای پنجم به انجام رســیدن آن پیگیری می شــد و در نهایت بــا کارفرمایی معاونت معماری و شهرسازی وقت تهران و نظارت اداره بافت تاریخی، کار به پژوهشگاه میراث ســپرده شد و گروه مطالعاتی تهران پلاک به پلاک مجری پروژه شد. این نشســت بــا حضــور و ســخنرانی عبدالرضــا گلپایگانی مدیرعامل شرکت بازآفرینی شهری، علی اعطا رئیس پیشین کمیته معماری و طرح های شهری شورای شهر، محمدسعید ایزدی دبیر اسبق شورای عالی شهرسازی و معماری، علیرضا ایزدی مدیر کل ثبت آثار و حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی و علیرضا انیسی عضو هیئت علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری برگزار شد. در این طرح، مقرر شده بود ابنیه حائز ارزش طرح جامع سال ۱۳۸۶ پایش مجــدد و به لحاظ ارزش گــذاری معاصر و تاریخی تفکیک شوند.

در بخش اول با عنوان مبانی نظری و مطالعات پایه که منجر به تبیین مبانی نظری و شناخت تئوریک از موضوع معماری معاصر هستند، به مروری بر اسناد فرادست و مجموعه آثار گردآوری شده صاحب نظــران در این حوزه، ارزیابی فرایند ثبت و چالش های آثار میراث معماری معاصر پرداخته شد.

محتوای بخش دوم با عنوان تدویــن معیارهای ارزش گذاری َ بــه نوعی مفصــل ارتباطی بخــش مطالعات و میدانــی بود که منجر به تدوین معیارهای ارزش گــذاری میراث معماری معاصر شــد. این معیارهــا حاصل آمــده از مصاحبه بــا صاحب نظران متخصص شــناخت میراث معماری معاصر تهــران و تجربیات گروه مطالعاتی تهران پلاک به پلاک اســت که بخشی از آن پیش از ایــن در کتاب «سبک شناســی معمــاری دوره پهلــوی با تأکید بر شــیوه زندگی» منتشــر شــده بود. این معیارها در سه مقیاس معماری (ارزش های شاخص ســبکی یا ارزش های زیباشناختی/ شناسنامه دار بودن بنا (نام معمار، شرکت ساختمانی و...)/ نوآوری فنی و سازه ای/ تحولات شــاخص معماری مبتنی بر کاربری های نوین/ محوطه های ارزشمند)، در مقیاس شهری (بدنه خیابان های آغازیــن، نشــانه های شــهری، یکپارچگــی، تک دانگی) و در مقیاس موضوعات اجتماعی (مکان رویداد شــخصیت محور/ مکان رویداد وقایع محــور/ تداوم فعالیــت و ایجاد خاطره جمعی) ارائه شد. پذیــرش ابنیه معمــاری معاصر از ســوی جوامع علمی و نهادهای مدیریتی در ایران هنوز در مراحل اولیه ای قرار دارد، ادبیات تخصصی آن شکل نگرفته و از همه مهم تر اطلاعات مستند از آنها هنوز بسیار پراکنده است.

بخش سوم با عنوان پایش میدانی در بازه زمانی شهریور ۱۴۰۱ تا بهار ۱۴۰۲ انجام شــد. شناســنامه تدوین شده برای هر بنا شامل مجموعــه ای از اطالعات عمومی (موقعیــت مکانی به صورت کروکی و آدرس)، مشخصات شهرسازی (مساحت عرصه، فعالیت پیشــین و فعلی، تعداد طبقات) و اطالعــات معماری (مصالح، نام معماردر صــورت وجود)، ارزیابی بنا بــه لحاظ معاصر بودن و شــرایط ثبتی بنا به همراه تصاویر وضــع موجود (در بازه زمانی پایش انجام شده) طراحی شد. این شناسنامه ها در سه گروه عمده تخریبی ها، پایش شده ها و ثبت شده ها تفکیک شدند. نظر به تأکید و احساس ضرورت گروه مطالعاتی تهران پالک به پالک برای ایجاد بانک اطالعاتی ابنیه تهران، پالک های تخریب شــده یا فاقد ارزش نظیر پســت برق نیز در این پروژه، به ســبب ایجاد امکان پیگیری تغییرات فعالیتی محدوده های شــهری و معمــاری بناها دارای شناسنامه شدند. چنان که اگر الیه بناهای واجد ارزش طرح جامع ۱۳۸۶ پیوست تصویری می داشت، امکان ارزیابی و آسیب شناسی دقیق تری از وضعیت این بناها در پایش ۱۴۰۱محقق می شد. نکتــه ای که از نظر نباید دور داشــت، این موضوع اســت که معمــاری مدرن تهران (از نظر صاحب نظــران معماری مدرن در دل معمــاری معاصر قرار دارد)، به نســبت قدمت این ســرزمین بســیار جوان و نوپا ســت. هر چقدر خانه های حیــاط مرکزی، با حوض خانه ها و کاشــی کاری و هشــتی ها و فضاهــای تو درتوی آن زبان آشــنایی دارد و متعلق به یک خانواده ســرزمینی است، معماری مدرن با زبان تازه ای ســخن می گوید و نماینده ســرزمین ما در خانواده بزرگ جهانی اســت که هدف بنیان های فکری اش در مقطــع زمانــی شــکل گیری، هم اندیشــی و چاره جویی برای ارتقای کیفیت زیست انســان ها بوده است و تحقق پذیری اش در هر ســرزمین با مواجهه زمینه فرهنگی-زیستی آن سرزمین شکل متفاوتی دارد. از این رو نیازمند ساختار متفاوتی در امر مستندنگاری، مطالعه و شناخت است. لازم به ذکر اســت که در میان این ابنیــه، بناهایی وجود دارند کــه در تاریــخ معماری نقاط عطــف تحول به شــمار می آیند یا شــاخصه های سبکی و اثر معمار بنامی هســتند. اما از نظر نباید دور داشــت که بخش مهمی از شــناخت این جریان معماری در گونه شناســی و تکثیر آنها در زمینه شهر در مقاطع تاریخی است. زیرساخت این امر مستندنگاری همه ابنیه هستند که امکان تحقق آن بر ســاختار سیستم اطلاعاتی کنونی شــهرداری با تعریف یک شیوه نامه مستندنگاری نیز مهیاست.

در نهایــت ۲۵ پرونــده ثبتی به نمایندگــی از موارد ضروری مورد توجه در میراث معماری معاصر تدوین شد.

کلیسای ارامنه کاتولیــک گریگور لوســاووریچ اثر پل آبکارو مســجد یزدی ها اثر استاد حســین لرزاده به نمایندگی از فضاهایی مذهبی که نیازمند توجه در حوزه مراقبت و حفاظت هســتند،

مجموعه ابنیه سایت دانشــگاه امام علی اثر نیکلای مارکف و ســاختمان رادیو بی سیم اثــر پل آبــکار (برای حفاظــت از ســایت) برای توجــه دادن به ســایت های دارای ابنیه با ارزش، بوســتان بعثت و رازی به خاطر یــادآوری ضرورت توجه و حفاظت از زیســت شــهری و ریه های تهران، پایانــه جنوب به عنوان اولین دروازه مــدرن تهران و اولین بنایی که به عنوان پایانه ســاخته شد، بانک کار (ساختمان بورس) اثر عبدالعزیــز فرمانفرماییان به نمایندگــی از بلندمرتبه هایی که نیازمند حفاظت هستند تا به سرنوشت هتل رزیدانس دچار نشوند، چاپخانه بهارســتان (آشتیانی) و کلوب ارامنه اثر رستم وسکانیان به عنوان سازه نوآورانه در زمان خود، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان شــماره ۱۷ اثر کیوان خسروانی برای یادآوری ضرورت توجــه و حفاظت از همــه ابنیه کانون پرورشــی فکری کودک و نوجوان، سینما فلسطین اثر اوژن آفتاندلیانس به دلیل ایجاد زنگ خطری که در محدوده تهران توسعه یافته با تعطیلی سینماهای صاحب نام و تبدیل شــدن به سالن های عروســی (سینما بلوار در بلوار کشــاورز) و پاساژ (ســینما عصر جدید در خیابان طالقانی) به صدا درآمده اســت. ویال پناهی اثر روالن مارسل دوبرول و ویال سیاســی اثر گابریل گورکیان به عنوان بناهای مســکونی مرجع در تاریخ تحول ســکونت در ایران، خانــه پرویز تناولی اثر کامران دیبا که در میانه راه تبدیل شدن به خانه موزه هنرمند در گیرو دار انتقال مالکیت و بهره برداری با مدیریت شــهری در شرایط مبهمی قرار دارد، بنای باشــگاه اندیشه که نمونه ای است از درخواست مالک برای تشــکیل پرونده ثبت، بانک سپه (نماینده ای از بناهای تخت اختیار بانک ها و ادارات دولتی و...) و ســینما متروپل (نماینده ای از بناهای با ارزش خیابــان الله زار) اثر وارطان هوانســیان و مجموعــه بناهای مســکونی- تجــاری و اداری تجــاری شــاتیکیان به عنوان نمونه فعالیت های مختلط، خانه بلوار، خانه میردامادی و خانه ماهی اثر پل آبکار به عنوان نمونه هــای مســکونی دهه هــای ۲۰ و ۳۰ خورشیدی از این بناها هستند./ شرق