تنگناهای محیط‌بانان؛ از امکانات ناکافی تا فقدان حمایت قضایی
محیط‌بانان در ایران با چالش‌های متعددی مواجه‌اند که از جمله آنها می‌توان به فقدان حمایت قضایی، کمبود تجهیزات، حقوق نامتناسب با نوع کار، و مشکلات مربوط به به‌کارگیری سلاح اشاره کرد.
این روز نمادی از اهمیت حفظ محیط زیست و چالش‌های بی‌شماری است که محیط‌بانان ایرانی با آنها مواجه هستند؛ افرادی که با وجود سختی‌های فراوان و خطرات جانی، برای حفاظت از محیط زیست و منابع طبیعی ارزشمند ایران از جان و دل مایه می‌گذارند. محیط‌بانان با تعهد و ایثار، مانع از تخریب زیستگاه‌های طبیعی، شکار غیرقانونی و آلودگی‌های زیست‌محیطی می‌شوند.
حمایت‌های ناکافی قضایی چالش اصلی محیط‌بانان
محیط‌بانان ایران با چالش‌های گوناگونی دست و پنجه نرم می‌کنند که اصلی‌ترین آنها، نبود حمایت‌های قانونی و قضایی کافی است. به‌خلاف بسیاری از کشورها، قوانین حفاظت از محیط زیست و حیات‌وحش در ایران هنوز به‌طور کامل توسعه نیافته و محیط‌بانان در مواجهه با شکارچیان غیرمجاز یا متجاوزان به منابع طبیعی، از حمایت‌های قضایی مؤثری برخوردار نیستند.
این امر موجب شده است محیط‌بانان در مقابله با تهدیدات، اغلب جان خود را به خطر بیندازند و حتی در مواردی قربانی خشونت شوند.
مشکلات معیشتی و حقوق پایین
مسئله معیشت و حقوق محیط‌بانان یکی از مشکلات جدی در ایران است که زندگی و انگیزه این قشر فداکار را تحت تأثیر قرار داده است. محیط‌بانان به‌عنوان افرادی که در سخت‌ترین شرایط کاری و با خطرات جانی و جسمانی روبه‌رو هستند، باید از حقوق و مزایای متناسبی برخوردار باشند، با این حال، میزان دستمزد و شرایط معیشتی آنها نسبت به وظایف دشوارشان بسیار ناکافی و نامتناسب است.
حقوق محیط‌بانان در ایران به‌اندازه‌ای پایین است که بسیاری از آنها برای تأمین هزینه‌های زندگی و حمایت از خانواده خود دچار مشکل هستند. بیشتر محیط‌بانان در مناطق دورافتاده و کوهستانی کار می‌کنند که هزینه‌های زندگی در آنها بالاتر از مناطق شهری است و این مسئله فشار معیشتی بیشتری بر دوش آنها گذاشته است. نبود امنیت شغلی و عدم پرداخت به‌موقع حقوق و مزایا نیز از دیگر مشکلاتی است که بسیاری از محیط‌بانان با آن دست و پنجه نرم می‌کنند.
همچنین، محیط‌بانان معمولاً به بیمه‌های کافی و تسهیلات درمانی دسترسی ندارند و در صورت وقوع حادثه یا آسیب‌های جسمانی، هزینه‌های درمان به‌عهده خود آنها یا خانواده‌هایشان قرار می‌گیرد. نبود پوشش بیمه‌ای و خدمات درمانی کافی، به‌خصوص برای کسانی که دائماً در معرض آسیب‌های شغلی قرار دارند، دغدغه‌های معیشتی و شغلی محیط‌بانان را افزایش می‌دهد و انگیزه آنها برای ادامه کار در این حوزه را کاهش می‌دهد.
در کشورهای پیشرفته‌تر، محیط‌بانان از حقوق و مزایای قابل‌توجهی برخوردارند که نه‌تنها هزینه‌های زندگی آنها را تأمین می‌کند، بلکه انگیزه کافی برای فعالیت در این شغل دشوار را نیز فراهم می‌آورد، ازاین‌رو، ضروری است که در ایران به بهبود وضعیت معیشتی و افزایش حقوق محیط‌بانان توجه ویژه‌ای شود. این امر می‌تواند از یک سو به حفظ منابع طبیعی و حیات‌وحش کشور کمک کند و از سوی دیگر، ارزش و شأن محیط‌بانان را در جامعه ارتقا دهد و انگیزه آنها را برای انجام وظایف خطیرشان تقویت کند.
کمبود تجهیزات حافظان طبیعت
کمبود تجهیزات نیز از دیگر چالش‌های مهمی است که این قشر با آن روبه‌روست. بیشتر محیط‌بانان دسترسی کافی به تجهیزات ایمنی و ابزارهای مدرن برای انجام وظایف خود ندارند و این کمبودها در مناطق کوهستانی و دورافتاده بیشتر احساس می‌شود.
نبود بودجه کافی، توانایی تأمین وسایل نقلیه، ابزارهای ارتباطی و تسهیلات اولیه را محدود می‌کند و موجب می‌شود محیط‌بانان نتوانند به‌موقع و به‌شکل مؤثر در شرایط اضطراری وارد عمل شوند.
چالش‌های قانونی حمل و استفاده از سلاح
یکی از چالش‌های اساسی محیط‌بانان در ایران، مشکل حمل و استفاده از اسلحه است که نه‌تنها وظیفه آنها را در حفاظت از منابع طبیعی و حیات‌وحش پیچیده‌تر کرده، بلکه امنیت شغلی و شخصی آنها را به خطر انداخته است. به‌خلاف بسیاری از کشورها که محیط‌بانان از حق قانونی حمل و استفاده از سلاح برای دفاع از خود و مقابله با متجاوزان برخوردارند، در ایران قوانین مرتبط با این موضوع شفافیت کافی ندارد. این فقدان شفافیت، موجب بروز مشکلات متعددی برای محیط‌بانان شده است،
به‌عنوان مثال، در مواردی که محیط‌بانان برای دفاع از خود یا جلوگیری از شکار غیرقانونی ناچار به استفاده از اسلحه شده‌اند، با پیگرد قضایی مواجه شده‌اند. در برخی موارد، محیط‌بانانی که هنگام مواجهه با شکارچیان مسلح اقدام به استفاده از اسلحه کرده‌اند، نه‌تنها از حمایت قانونی برخوردار نشده‌اند، بلکه حتی با اتهامات کیفری و محکومیت‌های قضایی روبه‌رو شده‌اند. این امر باعث شده است بسیاری از محیط‌بانان در شرایط بحرانی و هنگام رویارویی با خطرات، دچار تردید و تزلزل در استفاده از سلاح شوند.
از سوی دیگر، برخی محیط‌بانان به‌دلیل این محدودیت‌ها، در مواجهه با شکارچیان مسلح و متجاوزان به منابع طبیعی، در وضعیت نابرابری قرار می‌گیرند و حتی جان خود را از دست می‌دهند. نبود حمایت قانونی کافی و عدم دسترسی به تجهیزات ایمنی و آموزشی، شرایط محیط‌بانان را سخت‌تر کرده و جان آنها را به‌شدت در معرض خطر قرار داده است.
برای بهبود این وضعیت، لازم است قوانین مربوط به حمل و استفاده از اسلحه توسط محیط‌بانان بازنگری شود و چارچوبی حمایتی و مشخص برای استفاده از سلاح در شرایط اضطراری تعریف گردد، همچنین، فراهم کردن دوره‌های آموزشی و تجهیزات ایمنی مدرن می‌تواند به محیط‌بانان کمک کند تا در مواجهه با خطرات، امنیت بیشتری داشته باشند و بدون نگرانی از پیگردهای قضایی، از خود و محیط‌زیست حفاظت کنند.
محیط‌بانان ایران در مقایسه با سایر کشورها
شرایط محیط‌بانان در ایران در مقایسه با کشورهایی که استانداردهای بالاتری برای حفاظت از محیط‌بانان خود دارند، به‌مراتب چالش‌برانگیزتر و دشوارتر است. در کشورهایی مانند آفریقای جنوبی، کنیا و هند، که دارای منابع طبیعی و زیستگاه‌های متنوعی هستند، محیط‌بانان از حمایت‌های قانونی و امکانات بسیار بیشتری برخوردارند.
در این کشورها، قوانینی مشخص و جامع وجود دارد که به محیط‌بانان اجازه می‌دهد در مقابله با متجاوزان و شکارچیان غیرمجاز، به‌شکل قانونی از سلاح و امکانات دفاعی استفاده کنند. این حمایت قانونی، امنیت شغلی محیط‌بانان را تضمین می‌کند و باعث می‌شود آنها با آرامش بیشتری به حفاظت از منابع طبیعی بپردازند. در حالی که در ایران، عدم شفافیت قوانین موجب شده است محیط‌بانان اغلب در صورت استفاده از زور برای حفاظت از خود یا طبیعت، با پیگرد قضایی مواجه شوند و این امر انگیزه آنها را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
همچنین، کشورهای پیشرفته در زمینه حفاظت از محیط‌زیست، آموزش‌های تخصصی و مستمر برای محیط‌بانان خود ارائه می‌دهند، برای مثال، محیط‌بانان در پارک‌های ملی ایالات متحده یا کانادا تحت آموزش‌هایی در زمینه استفاده از فناوری‌های نوین، مانند پهپادها برای نظارت بر زیستگاه‌ها و سیستم‌های پیشرفته GPS برای ردیابی حیات‌وحش، قرار می‌گیرند. در ایران، به‌دلیل محدودیت‌های بودجه‌ای و کمبود امکانات، محیط‌بانان اغلب بدون آموزش‌های کامل و با تجهیزاتی ابتدایی و قدیمی در مناطق دشوار و وسیع فعالیت می‌کنند.
از سوی دیگر، کشورهای پیشرو در حمایت از محیط‌بانان به تأمین رفاه اجتماعی و امکانات درمانی نیز اهمیت می‌دهند. محیط‌بانان در این کشورها دارای بیمه‌های شغلی و خدمات درمانی گسترده هستند، در حالی که در ایران این مزایا به‌طور محدود و ناکافی ارائه می‌شود. نبود خدمات درمانی و بیمه کافی، محیط‌بانان ایرانی را در برابر آسیب‌های جسمی و روانی ناشی از شغل خود، آسیب‌پذیرتر می‌سازد.
در رابطه با این موضوع، سرهنگ جمشید محبت‌خانی؛ فرمنده یگان حفاظت محیط زیست به تسنیم می‌گوید: دو لازمه اصلی مأموریت محیط‌بانان ما ناوگان خودروی و ناوگان موتوری مجهز است که با توجه به صعب‌العبور بودن محل‌های مأموریت این عزیزان، نیاز به خودرو و موتورسیکلت باکیفیت و بادوام داریم.
وی با بیان اینکه "محل مأموریت محیط‌بانان ما حدود 19 میلیون هکتار و تقریباً 13 درصد مساحت کل کشور را شامل می‌شود."، اضافه کرد: محیط‌بانان در این عرصه‌ها با متخلفان، متصرفان و همچنین شکارچیان غیرمجاز مقابله می‌کنند که در جامعه مقابل محیط‌بانان ما شکارچیان غیرمجاز با مجهزترین خودروها، موتورسیکلت‌ها و اسلحه‌های پیشرفته حضور دارند و طبیعتاً ما هم باید مقابل این‌ها نیروهای تنومند، ورزیده و با به‌روزترین امکانات را داشته باشیم.
تجهیزات به‌روزتر، بازدارندگی بیشتر
محبت‌خانی با تأکید بر اینکه "هر چقدر تجهیزات محیط‌بانان ما بهتر باشد میزان بازدارندگی نیز بالاتر خواهد رفت."، توضیح داد: شکارچی متخلف پیش از اینکه اقدامی انجام دهد، تعداد محیط‌بانان و تجهیزات آنها را آنالیز می‌کند و بعد از آنالیز کردن اقدام به شکار غیرمجاز یا فرار از منطقه می‌کند و لذا هر چقدر تجهیزات ما بهتر باشد در بحث پیشگیری از وقوع جرم مؤثرتر عمل خواهیم کرد، لذا نخستین جایی که تجهیز محیط‌بانان ما به‌کار می‌آید، در پیشگیری از درگیری است که در واقع هدف محیط‌بانان ما نیز همین است اما در برخی موارد از این مرحله عبور می‌کند و درگیری پیش می‌آید که منجر به شهادت محیط‌بانان ما و یا کشته شدن و جراحت شکارچیان غیرمجاز می‌شود.
وی اضافه کرد: در راستای مواردی که بیان شد، تصمیم بر این شده بود که موتورسیکلت‌های خریداری‌شده برای محیط‌بانان داخلی باشد تا از کالای ملی نیز حمایت شود و در این سال‌ها 1200 دستگاه موتورسیکلت ساخت داخل کشور را خریداری کرده در اختیار پاسگاه‌های محیط‌بانی استان‌ها قرار دادیم که با این تجهیزی که صورت گرفت سطح ناوگان موتوری ما به سطح تقریباً قابل‌قبولی رسید.
فرمانده یگان حفاظت محیط زیست کشور با ابراز اینکه "بررسی‌های ما نشان از رضایت 70درصدی محیط‌بانان از این موتورسیکلت‌ها دارد."، گفت: در آن زمان می‌توانستیم موتورسیکلت‌های باکیفیت‌تری هم خریداری کنیم اما به این دلیل که بودجه ما محدود بود، تعداد آنها کمتر می‌شد و با همین مقدار بودجه می‌توانستیم تنها 400 موتورسیکلت خارجی را خریداری کنیم.
ناوگان خودرویی محیط‌بانان ناقص است
محبت‌خانی با اشاره به ناوگان خودروی سازمان حفاظت محیط زیست نیز و با اظهار "متأسفانه در حوزه خودرویی اصلاً وضعیت خوبی نداریم."، تصریح کرد: البته با پیگیری‌هایی که داشتیم، مجوز خرید 100 دستگاه خودروی خارجی را گرفته‌ایم که تاکنون 25 دستگاه خریداری شده و به استان‌ها تخصیص داده شده است و امسال هم قرار است که مابقی خودروها خریداری شود.
وی درباره نحوه تخصیص این خودروها نیز توضیح داد: با توجه به میزان وسعت مناطق چهارگانه در هر استان و میزان تخلفی که اتفاق می‌افتد، خودروها را تخصیص دادیم، البته به برخی از استان‌های ما خودروی جدید نرسید که در مراحل بعدی این را منظور خواهیم کرد. این مهم قابل ذکر است که این 100 خودرو هم باعث بهبود وضع بحرانی خودرویی ما نمی‌شود و بر اساس برآوردی که داریم نیاز ما برای 630 دستگاه پاسگاه محیط‌بانی 500 دستگاه خودرو است که یکی از برنامه‌های بلندمدت سازمان خواهد بود که بتوانیم در چهار پنج سال آینده این تعداد خودروی باکیفیت را تأمین کنیم.
نیاز مبرم به نیروی انسانی
فرمانده یگان حفاظت محیط زیست در ادامه با اشاره به بحث نیروی انسانی نیز اظهار کرد: ما با کمبود شدید نیرو روبه‌رو هستیم، برابر چارت سازمانی ما باید نزدیک به 8000 محیط‌بان داشته باشیم اما اکنون تقریباً 4000 نیرو در کل کشور داریم. ما برای جذب محیط‌بان یک سهمیه 10ساله و سالانه 250 نیرو داریم که اگر بتوانیم هر سال 250 محیط‌بان را جذب کنیم، باز هم در یک بازه 10ساله همین تعداد از محیط‌بانان ما بازنشسته می‌شوند و عملاً از نظر کمّیتی اتفاق خاصی در این حوزه نخواهد افتاد.
محبت‌خانی بیان کرد: ما در سازمان حفاظت محیط زیست به‌دنبال این هستیم که سهمیه مازاد بر این سهمیه 10ساله و هر 250 نفر داشته باشیم که بتوانیم در یک سال یک‌هزار تا دو هزار نیرو را با مجوز سازمان امور استخدامی در یک سال جذب کنیم، تا زمانی که این اتفاق بیفتد ما در همکاری که با ستادکل نیروهای مسلح و فرماندهی محترم فراجا داشتیم، توانستیم سالانه 50 سرباز وظیفه را در محیط‌بانی به‌کار بگیریم که البته این هم یک مَُسکّن است و تأکید ما این نیست که از سربازان وظیفه استفاده شود اما به‌هرحال این عزیزان به ما کمک می‌کنند و جا دارد از همه آنها صمیمانه تشکر کنم اما هدف ما استخدام نیروهای رسمی و حرفه‌ای است.
وی خاطرنشان کرد: متأسفانه در استان‌های مختلف شاهد هستیم که به‌دلیل کمبود شدید نیروهای محیط‌بان، گشت‌زنی‌ها و نگهبانی‌های شبانه تک‌نفره انجام می‌شود که نه از نظر قانون درست است و نه در عمل می‌تواند پیشگیری مدنظر ما را داشته باشد.
منبع: خبرگزاری تسنیم
