میراث، زیر دست و پای مترو

به گزارش روزن آنلاین، احداث مترو در نزدیکی یک اثر یا محدوده تاریخی و مخالفت کارشناسان و علاقه‌مندان میراث فرهنگی با این اقدام، اتفاق جدیدی نیست. این روزها نوبت به شیراز و حافظیه رسیده، روزگاری این اخبار حول محور چهارباغ عباسی و میدان نقش جهان در اصفهان می‌گشت و زمانی در محدوده بافت تاریخی تهران، فردا نوبت کدام شهر و بنای تاریخی باشد، کسی نمی‌داند. تقابل توسعه و بناها و آثار تاریخی تنها محدو به کشور ما نیست، اما آنچه این اتفاق را در ایران و جهان متمایز می‌کند، کیفیت اجرای پروژه‌های عمرانی است. رعایت اصول و ضوابط مبتنی‌بر مطالعات علمی در این زمینه جزو لاینفک پروژه‌های عمرانی است که در نزدیکی آثار تاریخی در دنیا اجرا می‌شوند. اما در تهران و شیراز و اصفهان چطور؟ کدامیک از این ضوابط مد نظر قرار می‌گیرند؟

در هفته گذشته خبر رسیدن مترو به نزدیکی بنای حافظیه و قصد شهرداری شیراز مبنی‌بر احداث ایستگاه مترو در کنار آرامستان تاریخی که مزار حافظ هم در آن قرار دارد، نگرانی‌هایی را به‌دنبال داشت و حساسیت‌های عمومی نسبت به این خبر بالاخره باعث ورود بازرسان شهرداری به این پرونده شد. براساس اعلام خبرگزاری ایلنا به‌نقل از یکی از فعالان میراث فرهنگی شیراز: «در دوره شورای پنجم شهر شیراز سازه تاریخی آب انبار در مسیر خط دو متروی شیراز کشف شد که احتمالاً مرتبط با قنات رکن‌آباد بود و برای ذخیره آب لازم برای گورستان تاریخی مصلی -که در زمان پهلوی اول باغ ملی شیراز بر آن احداث شده و امروز در زیر زمین مدفون است- و برای آبیاری باغ‌های اطراف و استفاده عموم مردم مورد استفاده قرار می‌گرفت. در آن زمان شورا مصوب کرد که تونل مترو از فلکه اطلسی یا میدان قائم شیراز جلوتر نیاید تا به سازه‌های تاریخی آسیب نزند و لرزش‌های ناشی از عبور مترو، آرامگاه حافظ را تهدید نکند.

لذا تصمیم بر آن شد که خط مترو در یک کیلومتری آرامگاه حافظ متوقف شود و مسیر دسترسی به آرامگاه و حافظیه بااستفاده از تراموا ممکن شود و دیگر نیازی به حفاری مترو نباشد. به‌رغم آنکه قرارداد احداث تراموا از فاصله ۱.۵ کیلومتری آرامگاه حافظ در شورای پنجم با اعتبار یک‌هزار و ۵۰۰ میلیارد تومان بسته شده بود، شهرداری شیراز بدون گرفتن مجوزهای لازم از شورای ترافیک و استانداری و بدون داشتن تأییدیه وزارت میراث‌فرهنگی، حفاری تونل مترو را تا ۵۰۰ متری آرامگاه حافظ رسانده است و قصد ادامه‌ مسیر از مقابل آرامگاه حافظ دارد» به‌گفته فعالان میراث فرهنگی در شیراز: «سقف تونل مترو با کف آب‌انبار شناسایی‌شده حدود شش متر فاصله دارد و ادامه حفر تونل به این بنای تاریخی که گفته می‌شود متعلق به دوره صفوی یا قاجاریه است، آسیب می‌رساند» در پی انتشار این اخبار، رئیس پژوهشگاه میراث‌فرهنگی که به‌همراه کارشناسان این وزارتخانه سفری به شیراز داشتند، اعلام کرد: «درحال حاضر، سنجش و بررسی این مسئله که عبور خط ۲ مترو شهری از کنار آرامگاه حافظ موجب آسیب، لطمه و تخریب این مجموعه تاریخی و فرهنگی می‌شود یا خیر، در اولویت است. شهرداری شیراز و سازمان قطار شهری در مرحله امکان‌سنجی و پیش از آغاز عملیات اجرایی، الزامات قانونی را در دریافت استعلام از وزارت میراث‌فرهنگی رعایت نکرده است» کسی نمی‌داند که متروی شیراز هم می‌تواند مثل متروی اصفهان و تهران تمام هشدارها و مخالفت‌ها را نادیده بگیرد و کار خود را پیش ببرد یا این‌بار مخالفت‌ها به نتیجه می‌رسند.

وعده رعایت ضوابط

در روزهایی که خبر عبور مترو از چهارباغ عباسی، میدان نقش جهان و مجاورت سی‌وسه پل در اصفهان مطرح بود، مسئولان شهری و مدیران میراث‌فرهنگی همواره در پاسخ به نگرانی‌های افکار عمومی در این زمینه وعده رعایت اصول و ضوابط مربوط به عبور مترو از نزدیکی آثار تاریخی را می‌دانند. مدیرکل وقت میراث‌فرهنگی اصفهان درباره عبور مترو از چهارباغ عباسی به ایسنا گفته بود: «تیم مانیتورینگ برای پایش آثار چهارباغ عباسی اصفهان با هدف بررسی ارتعاشات عبور مترو در زمان‌های مختلف در حال استقرار هستند. خوشبختانه، مشکلی را از نظر عبور قطار شهری در محدوده‌ چهارباغ عباسی اعلام نکرده‌اند»؛ اما اطلاعات و اخباری از پایش صورت‌گرفته توسط این تیم هرگز منتشر نشد. ساخت متروی اصفهان و اصرار مدیران شهری بر پیش بردن این پروژه از مسیرهای تاریخی شهر، میدان نقش جهان را تا مرز خطر خروج از فهرست میراث جهانی پیش برد.

آثار و بناهایی هم که در تهران تحت‌تأثیر عبور مترو قرار گرفته و تخریبی تدریجی را تجربه می‌کنند، کم نیستند. یکی از ده‌ها بنایی که با هربار عبور قطار مترو لرزه بر جانش می‌افتد، عمارت مسعودیه است که لرزه‌های عبور قطار مترو در بنای آن به وضوح قابل لمس است و تخریب‌های ناشی از این امر در کنار دیگر عواملی که منجر به تشدید آسیب‌های این بنا شده‌اند، هر روز بخشی از این بنای بااهمیت پایتخت را زخمی می‌کند. 

در شهرهای تاریخی تنها بناها و آثار معماری در شهرها نیستند که در معرض خطر توسعه به‌ویژه احداث مترو قرار دارند، بلکه محدوده‌هایی که می‌توانند روزی مورد کاوش قرار گیرند و بخشی از پازل تاریخ یک شهر را تکمیل کنند نیز در روند حفر تونل‌های مترو آسیب می‌بینند. این محوطه‌ها که آثار موجود در آنها بدون کاوش و بررسی و به‌طور تصادفی کشف می‌شوند، برای همیشه از بین می‌روند

در شهرهای تاریخی تنها بناها و آثار معماری در شهرها نیستند که در معرض خطر توسعه به‌ویژه احداث مترو قرار دارند، بلکه محدوده‌هایی که می‌توانند روزی مورد کاوش قرار گرفته و بخشی از پازل تاریخ یک شهر را تکمیل کنند هم در روند حفر تونل‌های مترو آسیب می‌بینند. کشف آثار باستانی در جریان اجرای پروژه‌های مترو در تهران، تبریز و اصفهان مؤید همین موضوع است. این محوطه‌ها که آثار موجود در آنها بدون کاوش و بررسی و به‌طور تصادفی کشف می‌شوند، برای همیشه از بین می‌روند.

اصول ساخت مترو در نزدیکی بناهای تاریخ

توسعه در دنیای امروز امری ناگزیر است، اما آنچه در شهرهای دارای اهمیت تاریخی ضرورت دارد، پایداری توسعه، چگونگی فرایند آن و رعایت ضوابطی است که برای اجرای پروژه‌های مرتبط با آن باید مد نظر قرار گیرد. برای اجرای یک پروژه عمرانی باتوجه‌به اصول توسعه پایدار باید تمام ابعاد مثل مطالعات تاریخی، فرهنگی، اجتماعی و محیط‌زیستی با ارزش‌های برابر به‌کار گرفته شود، اما به‌نظر می‌رسد در احداث مترو در شهرهای تاریخی ایران تنها مؤلفه اقتصادی مدنظر مجریان پروژه قرار دارد. مدافعان توسعه شهری هر بار که موضوع انتقاد از عبور مترو از نزدیکی بناهای تاریخی مطرح می‌شود، مثال‌هایی از شهرهای اروپایی را به‌عنوان نمونه عنوان می‌کنند که: «متروی پاریس از نزدیکی لوور عبور کرده» اما به الزاماتی که برای ساخت مترو در این محدوده وجود داشته و رعایت شده، اشاره‌ای نمی‌کنند.

در دنیا مطالعاتی در زمینه کاهش ارتعاشاتی که به بناهای مجاور آسیب وارد می‌کند، صورت گرفته و راهکارهایی برای این موضوع ارائه شده است. از جمله اقدامات اصولی که در احداث مترو در دنیا صورت می‌گیرد، ایجاد اقداماتی در زمینه منبع تولید ارتعاش یا ریل است. سرعت، عاملی مهم در ایجاد ارتعاشات ناشی از عبور قطار است. یکی از ضوابط تعیین‌شده در این زمینه کم کردن سرعت قطارهای زیرزمینی در محدوده‌های خاصی است که به بناهای باارزش نزدیک هستند. این اقدام آسیب ناشی از ارتعاشات به بناهای تاریخی را کاهش می‌دهد. اقدام دیگر استفاده از پدهای ریلی است که مابین ریل و ریل‌بندهای بتنی (تراورس) قرار گرفته و معمولاً با لاستیک ساخته می‌شوند. با بکارگیری این پدها در مسیرهای خاص ارتعاشات تا حد زیادی کاهش پیدا می‌کند. اما در میان راهکارهای موجود، استفاده از سیستم جرم – فنر از مؤثرترین اقدامات برای کاهش ارتعاشات ناشی از حرکت قطارهای زیرزمینی است. این سیستم یک نوسان‌گیر هارمونیک خطی است که در آن بستر ریل به‌وسیله پدهای لاستیکی یا فنرهای فولادی از تونل جدا می‌شود و بستر ریل در این حالت با داشتن فرکانس طبیعی بسیار پایین می‌تواند ارتعاشات را تا حد ممکن کاهش دهد.

مهمترین آسیبی که در ساخت مترو در نزدیکی بناهای و محوطه‌های تاریخی مطرح می‌شود، ارتعاشات مربوط به حفاری و عبور قطار است، اما این آسیب‌ها تنها محدود به لرزش و تخریب بنا نیست. نزدیکی ایستگاه مترو به یک بنای تاریخی براساس سیاست‌های موجود در طراحی‌های شهری بی‌ضابطه در غالب مواقع منجر به شکل‌گیری دکه‌ها و اغذیه‌فروشی‌ها و تجمع دستفروشان در خروجی مترو شده و به‌مرور منظر و زیبایی حریم یک اثر تاریخی را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد و مخدوش می‌کند.

منبع: روزنامه پیام ما