توسعه امامزاده یحیی یا تخریب میراث عودلاجان؟

نامش را طرح توسعه «امامزاده یحیی (ع)» گذاشته‌اند، طرحی که برای اجرا کردنش باید چیزی حدود ۱۴۰ خانه در مساحتی حدود دو هزار و ۸۰۰ مترمربع را آن‌هم درست در وسط بافت تاریخی «عودلاجان» صاف کنند تا به تقلید از حرم حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) یا حرم حضرت شاهچراغ(ع) صحن و سرا داشته باشد و شبستانی بزرگتر. شواهد می‌گویند پیگیری‌ها مدت‌هاست آغاز شده است؛ صحبت‌ با تعدادی از مالکان خانه‌ها و مغازه‌هایی که در طرح قرار گرفته‌اند، صورت و مجریان طرح در مرحله چانه‌زنی برای خرید خانه‌ها هستند. هرچند قبل از مطرح شدن رسمی کار یکی-دو پلاک در محدوده امامزاده خریداری شده و خانه واجد ارزش «نشیبا» در ضلع شمالی امامزاده هم تخریب شده و اهالی محله امامزاده از تغییر کاربری آن به سرویس بهداشتی خبر می‌دهند!

به گزارش روزن آنلاین، طرحی که نقشه‌اش تهیه شده و در اختیار دستگاه‌های متولی مانند میراث فرهنگی و کمیسیون ماده ۵ قرار گرفته است، به‌وضوح نشان می‌دهد خانه‌های قرارگرفته در بخش شمالی امامزاده یعنی کوچه عرب‌زاده، قسمت شرق آن کوچه حیدر گوشی، بخش غربی آن تا کوچه امامزاده و حتی شبستان قدیمی آن و بخش جنوبی امامزاده یعنی کوچه‌های قنادها و مرادی تا سر کوچه شیرازی تخریب می‌شوند؛ حتی می‌خواهند سردر ورودی امامزاده را در ورودی کوچه شیرازی نصب کنند!

 این یعنی همه برنامه‌ریزی‌ها انجام شده تا بخشی از مهمترین بافت تاریخی تهران در منطقه ۱۲ را که سال‌هاست خاطرات جمعی مردم تهران قدیم را با همین امامزاده و در همین قدوقواره و گنبد مخروطی‌شکل و درخت قدیمی‌اش در خود زنده نگه داشته است، تخریب کند.

منطقه‌ای که ۱۹ سال قبل‌ در یک نمای کلی‌تر در میان خیابان‌های امیرکبیر، پانزده خرداد، ناصرخسرو تا مصطفی خمینی محصور شده بود، به‌مرور و با شناسایی بناهای تاریخی و واجد ارزش بعضی بناهای موجود در آن در فهرست ملی کشور ثبت شدند و آمارشان به حدود ۷۰ بنای تاریخی ثبت‌شده رسید. حالا بر اساس این طرح با هر تخریب و نوسازی یا جان خود این بناها و یا عرصه و حریم آنها به  خطر می‌افتد. 

تجربه‌ای که از آن درس نگرفتیم، از خانه تا بیابان

 بافت‌ تاریخی تهران، به‌خصوص همین عودلاجان، پیش‌ازاین هم بارها تیغ تیز تخریب را با پوست و استخوان خود درک کرده‌ است. حدود ۲۰ سال قبل شهردار وقت تهران با طرحی به‌نام «خانه‌های خالی از سرنگ» چندین هکتار از گذر تاریخی برازجان را تخریب کرد و هنوز که هنوز است حتی یک آجر روی آجر بعدی نگذاشته تا طرح ساماندهی محله را آغاز کند. درعوض، معتادان بیشتر به جان جداره‌های باقیمانده از تاریخ ارزشمند پامنار افتادند و خانه‌ها را یکی‌یکی مأمنی برای آتش‌سوزی‌های ته‌سیگارشان کردند و درنهایت امروز ساکنان خانه‌ها و مالکان کارگاه‌های اطراف پدربیارمرزی به متولی آن طرح تخریب می‌گویند؛ برای وجود یک پارکینگ نصفه و نیمه وسایل نقلیه‌شان!

 اما همان هم تجربه نشد و چند سال بعد گذر سیروس قربانی شد تا شاید معتادها از آن فضا دور شوند، ولی باز هم بخش‌های تخریب‌شده به پارکینگی برای موتورسیکلت‌های مغازه‌داران تبدیل شد. سومین قربانی این تفکر بافت تاریخی «نفرآباد» در شهرری بود، این بافت هم چند سال قبل تخریب شد و درنهایت بدون اجرایی کردن هر نوع طرح ساماندهی‌شده‌ای به پارکینگی تبدیل شد تا معتادان آن منطقه فضای بازتری برای استراحت داشته باشند!؟ 

به‌نظر می‌رسد حالا نوبت «امامزاده یحیی» است، تبدیل شدن بخش زیادی از خانه‌های این بخش از بافت تاریخی عودلاجان به کارگاه و انبار و تردد معتادان در منطقه، برای دومین‌بار بهانه تهیه طرحی برای ساماندهی شد؛ این‌بار بدون هیچ اطلاع قبلی دست‌کم به بخش‌های متولی بافت تاریخی و بافت شهری از شهرداری منطقه ۱۲ تهران گرفته تا میراث فرهنگی، قدم‌به‌قدم در حال نزدیک شدن به تخریب سه هزار و ۸۰۰ هزار مترمربع در میانه بافت هستند. 

طرح توسعه امامزاده یحیی (ع) چه‌چیز را تخریب می‌کند؟

 طبق آنچه در طرح خلاصه‌شده آورده‌اند «توسعه آستان امامزاده یحیی در محدوده‌ای به مساحت حدود ۳.۸ هکتار در مجاورت آستان این امامزاده تعریف شده و توسعه آستان با هدف تقویت هویت تاریخی و مذهبی، بهبود فضاها و خدمات پشتیبان به زائران، ارتقای کیفیت دسترسی به این مکان در سه فار برنامه‌ریزی شده است.»‌

 در فاز اول طرح قرار است آزادسازی ۴۷ پلاک، مجموعاً به مساحت ۱۵ هزار و ۸۳۴ مترمربع با رویکرد تعریض و بازگشایی معابر شهری و توسعه فضاهای عملکردی اصلی آستان انجام شود. برای فاز دوم آزادسازی ۳۰ پلاک مجموعاً به مساحت هفت هزار و ۷۵۸ مترمربع با رویکرد ایجاد فضا برای کاربری‌های ثانویه مانند (زائرسرا، کتابخانه و…) تعریف شده و قرار است در فاز سوم آزادسازی ۶۲ پلاک مجموعه به مساحت ۹ هزار و ۸۲۵ مترمربع با رویکرد تکمیل فضاهای توسعه‌ای طرح اجرایی شود.
از سوی دیگر، برای ضوابط عام این طرح، تأکید شده که آستان امامزاده موظف است «در مدت حداکثر شش ماه اسناد، طرح‌ها و برنامه‌های زیر را برای تصویب به کمیسیون ماده ۵ شهر تهران ارائه کند» و «سند طراحی شهری محدوده توسعه آستان (در هر سه فاز) و ضوابط اختصاصی مرمت، ساماندهی، نوسازی و احیای یکپارچه بافت محدوده مداخله»‌ را تهیه کند و علاوه‌بر «برنامه تملک و آزادسازی قطعات قرارگرفته در محدوده طرح»، «مطالعات ترافیکی امکان‌سنجی افزایش عرض محور عرب‌زاده، پیاده‌‌راه‌سازی محور امامزاده یحیی در محدوده مداخله طرح و عارضه‌سنجی ترافیکی، پارکینگ و کاربری‌های پیشنهادی طرح توسعه آستان» نیز انجام شود.

بعد از تهیه طرح و بررسی‌های اولیه درون‌سازمانی سازمان نوسازی شهر تهران، ۳۰ مرداد امسال بود که «مهدی هدایت»، مدیرعامل این سازمان در نامه‌ای به مدیر شهرسازی و طرح‌های شهری، مرحله اول طرح توسعه امامزاده یحیی (ع) را برای بررسی در کمیسیون ماده ۵ ارسال کرد. 

طبق اعلام رئیس سازمان نوسازی قرار است طرح توسعه آستان در دو مرحله به کمیسیون ماده ۵ ارسال شود که در مرحله نخست پیشنهاد تصویب محدوده مداخله و رویکرد و الزامات حاکم بر طرح ارائه شده تا زمینه برای ارائه مصوبه مرحله دوم آماده شود، حتی شهرداری منطقه ۱۲ تهران و میراث فرهنگی هم شامل این طرح گزینشی شده‌اند و فقط دو پیوست تاکنون به این اداره‌ها ارسال شده است تا کارها به دلخواه متولیان آن بدون هیچ سروصدایی انجام شوند.

به‌بهانه فریز شدن بافت تاریخی، طرح توسعه تهیه شده است

«وحید شهاب»، فعال میراث فرهنگی و گردشگری بافت تاریخی عودلاجان، درباره این طرح توضیح می‌دهد: «به‌بهانه اینکه میراث‌فرهنگی بافت را فریز کرده و منطقه به مکانی پر از کارگاه‌های افاغنه تبدیل شده، این طرح تهیه شده است؛ درحالی‌که غالب محله این‌طور نیست و نه‌تنها ۴۵ درصد بافت مسکونی و ۱۶ درصد کاربری آموزشی دارد بلکه ۹.۵ درصد فضای این بافت را کاربری فرهنگی و پنج درصد را فضای سبز پر کرده است و از سوی دیگر تحرکاتی از سوی برخی مالکان بناهای تاریخی برای زنده ماندن خانه‌های بافت در حال انجام است. 

او با بیان اینکه از مدتی قبل زمزمه‌هایی مبنی‌بر تبدیل منطقه امامزاده یحیی(ع) به محله جهانی گردشگری مذهبی امامزاده یحیی(ع) مطرح می‌شد، می‌گوید: متولیان طرح بااستفاده از این واژه‌ها همه تلاش خود را می‌کنند تا مردم را راضی به فروش خانه‌های خود کنند. 

او اما درباره این طرح می‌گوید:‌ طبق اطلاعات منتشرشده، طرح ۳.۸ هکتاره توسعه امامزاده که شامل ۳۸ هزار متر صحن امامزاده است، در سه فاز اجرایی می‌شود. قرار است در فاز اول ۴۷ پلاک به مساحت ۱۵ هزار و ۸۳۴ مترمربع تخریب شود، در فاز دوم ۳۰ پلاک به مساحت هفت هزار و ۸۵۸ مترمربع و در فاز سوم ۶۲ پلاک به مساحت ۹ هزار و ۸۲۵ مترمربع از بافت تاریخی حذف می‌شود.
این فعال میراث فرهنگی بافت تاریخی عودلاجان، با اشاره به این نکته که قرار است در دو مرحله طرح به کمیسیون ماده ۵ فرستاده شود، می‌گوید: طرح موجود نه پیوست اجتماعی دارد، نه تأییدیه میراث فرهنگی و جوانب آن بررسی نشده‌اند. این درحالی‌است که قطعاً مسائل پنهان زیادی به‌دنبال دارد.

  شهاب با اشاره به تبصره‌های این طرح که شهرداری را موظف کرده است درصورت درخواست برای تخریب و نوسازی تا شش ماه مجوزی صادر نکند و درخواست به آستان امامزاده ارجاع شود و در‌صورتی‌که آستان آن را تملک نکرد، اجازه نوسازی بدهد، تأکید می‌کند: ‌به‌نظر می‌رسد این طرح توجیه اقتصادی ندارد. 

به‌نام بازآفرینی شهری به‌کام بیابان! 

او با اشاره به ثبت ملی بافت تاریخی عودلاجان و محدوده این بافت تاریخی و ذکر نام گذرها، کوچه‌ها و باغ‌ها در پرونده ثبت ملی این بافت که مورفولوژی و استخوان‌بندی محله را به‌طور کامل مشخص کرده است، می‌گوید: با این طرح اصل یکپارچگی محله مخدوش می‌شود و در طرح توسعه‌ای آن ضوابط میراثی رعایت نشده است. 

شهاب درعین‌حال این سؤالات را مطرح می‌کند که این طرح قرار است چه مشکلی را از شهر حل کند؟ اصلاً چه نیازی برای ارائه آن بود و آیا  جوانب کار بررسی شده و استعلامات لازم انجام شده‌اند؟ یا مانند طرح‌های قبلی در گذر برازجان و محله سیروس باز هم قرار است با نام «بازآفرینی شهری» و گورستان-باغ، فقط محله‌های بیابانی به مردم تحویل شود؟

 طرح توسعه امامزاده یحیی «طرحی در قالب کلان، اما کوچک‌مقیاس» 

«اسکندر مختاری»،‌ مدیر سابق محور فرهنگی تاریخی تهران که بعد از انتشار این طرح دو بار کل محدوده مشخص‌شده برای تخریب را بررسی کرده و پلاک‌های ثبتی را از نظر تاریخی بررسی کرده، نیز به «پیام ما» می‌گوید:‌ «هرچند هنوز متولی اصلی طرح معلوم نیست، اما این طرح نه برای توسعه یا ارتقای کیفیت محله بلکه فقط برای توسعه امامزاده است؛ یعنی طرحی با یک کاربری کلان و بزرگ‌مقیاس که قرار است جانشین کاربری فعلی یک مجموعه‌کوچک در مقیاس محله شود.»

او با اشاره به نمونه‌هایی که در طول سال‌های گذشته در شهرهای مختلف کشور مشابه آن اجرایی شده اما دست‌کم مقیاس بزرگتری را شامل می‌شده، می‌گوید:‌ «امامزاده جعفر یزد»، «حرم حضرت شاهچراغ» یا «حرم حضرت عبدالعظیم» افق بزرگتری در مقیاس شهری داشتند، اما آیا تدوین‌کنندگان این طرح فکر کرده‌اند که این طرح در مقیاس شهر می‌گنجد یا محله؟ آیا بررسی کرده‌اند که ظرفیت‌های محله، شبکه دسترسی، رفت‌وآمدها و فضاهای قابل‌استفاده موجود اجازه نمی‌دهد یک طرح بزرگ‌مقیاس در این منطقه اجرایی شود. 

این کارشناس پیشکسوت میراث فرهنگی با اشاره به قرار گرفتن چند فضای آموزشی و فرهنگی و مذهبی در حصار طرح تخریب می‌گوید: نه‌تنها بخشی از شبستان تاریخی خود امامزاده تخریب می‌شود، بلکه هیچ تعیین‌تکلیفی برای بناهای ارزشمند این محدوده مشخص نشده است؛ علاوه‌بر اینکه کل بافت عودلاجان ثبت ملی است 

مختاری حتی به این نکته نیز اشاره می‌کند که مهمتر از همه در بافتی که ثبت آثار تاریخی است، قوانین حفاظت از بافت‌های تاریخی است که اجازه تجمیع پلاک‌ها و تعریض معابر را در بافت تاریخی نمی‌دهد، آن‌‌هم درحالی‌که طبق این طرح با تعریض یک کوچه تاریخی یک دسترسی به خیابان پانزده‌خرداد به‌وجود می‌آید و یک دسترسی دیگر به خیابان ری ایجاد می‌شود که آن‌هم به تخریب پلاک‌های ارزشمند نیاز دارد. 

او به این نکته اشاره می‌کند که این طرح حتی با طرح تصویبی ملاک عمل قبلی شهرداری تهران نیز در تعارض است، یعنی نه شبکه‌ای آن را به رسمیت شناخته و نه پلاک‌‌ها و نه ضوابط آن مطابق تصویب ملاک عمل قبلی است. 

به‌نام طرح توسعه تخریب می‌کنند و یک سرزمین سوخته تحویل می‌دهند

او معتقد است در این طرح همان راهی را در پیش گرفته‌اند که در محله برازجان اراضی بافت عودلاجان را تخریب و محله را به بیابان تبدیل کردند و بعد از حدود ۲۰ سال هنوز هم تکلیف آن بیابان مشخص نشده است. 

مختاری ادامه می‌دهد: در طرح‌هایشان محله را خالی از سکنه و خانه‌ها را تخریب می‌کنند و مانند یک سرزمین سوخته فضا را به‌ حال خود رها می‌کنند، درست مانند طرح را وزارت راه‌وشهرسازی در محله سیروس که یک محله یک هکتاری را تحویل گرفت و با تخریب آن، محدوده را به حال خود رها کرد. 

چراغ خاموش طرح را جلو می‌برند، چندبار از یک سوراخ گزیده می‌شویم؟! 

او با اشاره به اینکه به‌نظر می‌رسد به‌جای رسیدگی به‌دنبال پاک کردن صورت مسئله هستند، ادامه می‌دهد: راه‌حل سوءاستفاده از بیمار نیست؛ وقتی یک نفر بیمار است و برای نجات دست خود را دراز می‌کند، ما نباید آن را بکشیم تا از درد و رنج راحت شود. 

او با اشاره به تلاش مالکان خانه‌های قرارگرفته در بافت تاریخی عودلاجان که بعضاً برای نجات خانه‌های خود تلاش می‌کنند و برخی پلاک‌های خود را مرمت می‌کنند و با بدنه تاریخی همسان‌سازی می‌کنند، می‌گوید: پیشنهاد می‌کنم دفاتر تسهیلگری سازمان نوسازی در‌ آنجا فعال شود و کارهایی که در بافت‌های تاریخی مانند بازار انجام شده، در این مناطق نیز انجام شود؛ مانند خانه تاریخی اردیبهشت در میانه بافت یا خانه مهربان که مرمت شده‌اند. راه همین است که این دست از خانه‌ها را به مراکز فرهنگی اجاره دهیم و این سودای زمین‌خواری را از ذهن‌ها پاک کنیم. 

مختاری تأکید می‌کند: در شرایط کنونی به‌نظر می‌رسد برای مداوای بافت این طرح توسعه را نداده‌اند بلکه مسئله پول و بهره‌وری اقتصادی است؛ یعنی یک زمین را به یک قیمت نازل خریداری می‌کنند و صدبرابر آن می‌فروشند؛ مانند فروش قبر در طرح شاهچراغ، حرم حضرت معصومه در قم یا امامزاده صالح تجریش و این یعنی نهضتی در گورستان‌های تاریخی راه افتاده تا بار دیگر تدفین در این مناطق انجام شود، حتی غیرقانونی.

او با اشاره به طرح موجود می‌گوید:‌ گویا تصورشان یک لوکیشن سینمایی است. حافظه جمعی مردم قدیم را تخریب می‌کنند،‌ با سیاستی نامشخص تغییر کاربری اراضی می‌گیرند و اصل طرح را برای جلوگیری از هر نوع عکس‌العمل خاصی ابتدا ارائه نمی‌کنند؛ هیچ تکلیفی برای توده، فضاها و کاربری‌ها ندارند و می‌خواهند آن را به کمیسیون ماده ۵ بفرستند، بدون اینکه اطلاعات پایه‌ای‌تر ارائه دهند. مضاف بر اینکه قبل از کمیسیون ماده ۵، میراث‌فرهنگی باید تصمیم بگیرد و البته وظیفه آن احیای مجموعه تاریخی است، نه تخریب آنها. 

این کارشناس پیشکسوت میراث‌ فرهنگی با اشاره به وضعیت بافت‌ها و بناهای تاریخی در کشورهای مختلف می‌گوید:‌ این برای من سؤال است که چرا همه شهرهای کوچک و بزرگ دنیا بافت‌های تاریخی خود را حفظ کرده‌اند و برای آنها راه‌حل دارند، اما ما نمی‌توانیم و فقط به‌‌دنبال تخریب‌ایم و می‌خواهیم سکونت را در عمق بافت تاریخی هم نابود کنیم.

طرح توسعه امامزاده یحیی

منبع: روزنامه پیام ما