زخم پاساژ‌ الکتریکی بر پیکر نخستین سینمای لاله‌زار؛ چرا سینما خورشید ثبت نمی‌شود؟!

داستان غم‌انگیز زوال نخستین سینماهای ایران در لاله‌زار، قصه تازه‌ای نیست. سالهای طولانی از تبدیل شدن مهمترین خیابان نوستالژیک تهران به مغازه‌ها و پاساژهای الکتریکی می‌گذرد و هیچگاه هم هیچ نهادی نتوانست این خیابان را به کاربری اصلی‌اش نزدیک کند. حالا اما قدیمی‌ترین سینمای تهران که سال ساخت آن به 106 سال پیش برمی‌گردد با خاطره لاله‌زار و زخمی در پهلو که به‌واسطه ساخت و ساز پاساژ مجاور در آن ایجاد شده دارد جان می‌دهد و فراموش می‌شود.

به‌ گزارش روزن آنلاین، لاله‌زار در اواخر دوره قاجار و زمان احمدشاه قاجار بود که به نماد نوگرایی و هنر ایران تبدیل شد. بسیاری از تئاترها، رستوران‌ها، تجارت‌خانه‌ها، خیاط‌خانه‌ها، سینماها و فروشگاه‌های معروف ایران در این خیابان قرار داشتند و این خیابان به‌قدری رونق داشت که به «شانزه‌لیزهٔ تهران» لقب گرفت.

جعفر شهری در کتاب «تهران قدیم» در رابطه با این خیابان نوشته‌ است؛ عشقی و عارف؛ بهترین نمایشنامه‌های خود را در سالن گراند هتل آن به معرض تماشا گذارده… زیباترین خانم‌های شوخ و شنگ و رعناترین پسران دلربا نیز از این ساعات رو به آن می‌آوردند و شیک پوش‌ترین مردان و آلامدترین جوانان در این خیابان دیده می‌شدند.

در آن زمان در لاله‌زار ۱۵ سینما و چندین تئاتر و تماشاخانه فعالیت داشتند. سینماها و تماشاخانه‌هایی که امروزه از رونق افتاده‌اند و جز یک بنای متروک و با پرده‌های پایین کشیده شده چیزی از آنها باقی نمانده است.

سینما خورشید نخستین سینمای تهران است که در لاله‌زار تابید هرچند که عمر فعالیت آن کوتاه بود و چند سال پس از مرگ «روسی‌خان» موسس و پایه‌گذار آن، بنای سینما خورشید هم به تعطیلی درآمد.

با اینکه اولین چراغ سینماهای ایران، در سینما خورشید روشن شد اما طالع این بنای تاریحی با عمری بیش از یک قرن چندان روشن نبود. با اینکه بعد از گذشت 106 از زمان تاسیس‌اش هنوز پا برجاست و در میان حجم انبوهی از نورهای الکتریکی‌ها به حیات خود ادامه می‌دهد اما با مشکلات و تخریب‌های بی‌امانی مواجه است به‌طوری‌که از ساختار این بنا بیش از یک چهارچوب باقی نمانده است.

«مژگان ربانی» پژوهشگر مرمت دانشگاه هنر در رابطه با وضعیت سینما خورشید گفت: سینما خورشید در لاله‌زار به‌دلیل نوع معماری و کارکردی که در سال 1297 داشت، یکی از موضوعات مورد علاقه من به‌عنوان دانشجوی مرمت بود به‌همین خاطر موضوع پایان‌نامه خود را به سینما خورشید اختصاص دادم.

او گفت: مدت زیادی روی این بنای تاریخی به‌دلیل نگارش پایان‌نامه‌ام فعالیت‌ کردم. همان زمان بنای کنار سینما فروخته شد و با تخریب ملک مجاور فعالیت‌ها برای ساخت پاساژ تجاری آغاز شد. در حین ساخت و ساز متوجه شدم که پی‌های ساختمانی که در حال ساخت و ساز بود استحکام‌بخشی نشده است این اتفاق می‌توانست به سینما خورشید که در مجاور آن قرار داشت لطمات جدی وارد کند.

به گفته ربانی، همان زمان نامه‌نگاری‌های بسیاری با شهرداری منطقه 12 و شهرداری تهران در خیابان بهشت انجام دادم و تاکید کردم ساخت و ساز این بنای تجاری به سینما خورشید آسیب جدی وارد می‌کند که البته مسئولان شهرداری فقط به پاسخ شفاهی اکتفا کردند و گفتند که جلوی این اقدام گرفته می‌شود.

این پژوهشگر مرمت اعلام کرد، اما نه‌تنها جلوی این ساخت و ساز گرفته نشد که پس از سالها متوجه شدم که پاساژ نه‌تنها با همان وضعیت ساخته شده که ارتفاع آن هم یک طبقه از سینما بالاتر است. درحال‌حاضر که برای ویرایش نقشه‌ها بازدیدی انجام دادم متوجه شدم که سینما خورشید به‌دلیل ساخت و ساز غیراصولی پاساژ ترک‌های خیلی عمیقی پیدا کرده و احتمال تخریب آن بسیار بالاست.

او در پاسخ به این پرسش که آیا سینما خورشید در فهرست آثار ملی قرار گرفته می‌گوید: سینما خورشید با اینکه واجد ارزشهای تاریخی است اما در فهرست آثار ملی کشور به ثبت نرسیده است.

آنطور که ربانی معتقد است، آقای ایمانیه مالک این بنای تاریخی مایل به ثبت بنا در فهرست آثار ملی کشور نیست اما درصدد تخریب هم نیست و این بنا را کاملا حفظ کرده و درحال مرمت بخش‌هایی از سینمای خورشید است.

مشخص نیست که چرا مالک سینما خورشید با وجود ارزش‌های تاریخی این بنا هیچگونه تمایلی به ثبت آن در فهرست آثار ملی ندارد اما آنچه مشخص است وضعیت نابسمان این بنای تاریخی است که هم‌اکنون بدون کاربری مشخص و کاملا تعطیل توسط مالک اداره می‌شود.

سینما خورشید یکی از نخستین سینماهای ایران محسوب می‌شود که در سال 1297 توسط روسی خان پایه‌گذاری شد. آنطور که در تحقیقات مژگان ربانی آمده است؛ سینما خورشید جزو اولین سینماهای جهان است که تاسیس شده‌است چراکه زمانی که سینماهای آمریکا رواج پیدا نکرده بود در لاله‌زار سینمایی وجود داشت که دارای پرده بسیار بزرگ، لژ، اتاق‌های مجاور و ورودی و خروجی تعریف شده برای کاربری سینما داشت.

او می‌گوید: سینما خورشید تا چند سال بعد از مرگ روسی خان اولین مالک سینما ادامه پیدا کرد و بعد از آن فعالیتش در پیش از انقلاب متوقف شد، آقای ایمانیه سومین مالک این بنای تاریخی است که هنوز آن را حفظ کرده و با اینکه نمی‌خواهد در فهرست آثار ملی قرار بگیرد اما تمایلی به ساخت و ساز و تخریب آن ندارد.

آنطور که ربانی معتقداست، مالک تا زمانی‌که بتواند این بنای تاریخی را مرمت کند ترجیح می‌دهد که سینما خورشید باقی بماند هم‌اکنون نیز آسیب‌های وارده از ساخت و ساز پاساژ مجاور خسارت قابل‌توجهی را بر بدنه سینما وارد کرده است که درصورت همکاری برای مرمت این بنای ارزشمند تاریخی به حیات خود در قلب لاله‌زار ادامه می‌دهد.

اسکندر مختاری (پیشکسوت میراث‌فرهنگی و متخصص مرمت بناهای تاریخی) درخصوص وضعیت سینما خورشید می‌گوید: سینما خورشید یکی از مهمترین بناهای شاخص لاله‌زار محسوب می‌شود که قبل از آنکه تبدیل به سینما بشود، مطبعه فاروس بوده است.

او می‌گوید: در تمام تصاویر، مستندات تاریخی و فیلم‌هایی که راجع به لاله‌زار وجود دارد، تصاویر مربوط به مطبعه فاروس مشاهده می‌شود و این بنا قبل از آنکه تبدیل به سینما شود ظاهرا به عنوان چاپخانه یا دفتر نشریه مورد استفاده قرار می‌گرفته و اتفاقا یکی از نقاط شاخص خیابان لاله‌زار است. اما به نظر می‌رسد در طول زمان اتفاقات خوبی برای این بنا رخ نداده است.

به گفته این پژوهشگر و مرمت‌گر بناهای تاریخی، آنچه که هم‌اکنون حائز اهمیت است اینکه سالن نمایش و پرده این سینما هم‌چنان سالم باقی مانده و سر جای خود است.

او با بیان این مطلب که «این بنا قابلیت ثبت در فهرست آثار ملی کشور را دارد مشروط به آنکه مالک نیز رضایت بدهد تا بخش زیادی از مشکلات این بنا حل شود»، تاکید می‌کند: مهمترین مشکلی که هم‌اکنون این بنا با آن مواجه است ورودی آن است که فروخته شده و تبدیل به مغازه شده و درحال‌حاضر ورود به مجموعه بسته است اما این بنا کاملا شاخص است و خوشبختانه مانند دیگر سینماهای لاله‌زار سالن آن تبدیل به انبار نشده است.

مختاری طالقانی می‌افزاید: برای حفاظت از این بنای ارزشمند باید میراث‌فرهنگی و مالک قدم بردارند و مالک نیز اگر می‌خواهد این بنا بیشتر از این آسیب نبیند و مورد دست‌اندازی ساختمان‌های دیگر قرار نگیرد و حفاظت شود باید آن را در فهرست آثار ملی قرار بدهد درغیر اینصورت دلیلی ندارد میراث‌فرهنگی یا شهرداری ورود پیدا کنند.