تجربه غریبگی در زندگی مستأجری - هانیه بنی‌هاشمی

هانیه بنی‌هاشمی دانش‌آموختۀ مردم‌شناسی و برنامه‌ریزی شهری - «من خودم دوست دارم با همسایه‌ها ارتباط داشته باشم. انسان اجتماعی است و دوست داره با همه رفت‌وآمد داشته باشه، ولی متأسفانه شرایط را آنقدر سخت کرده‌ان که آدم از سایه‌ خودش هم می‌ترسه. قبلاً رفت‌وآمدها خیلی بهتر بود، ولی الان به‌خاطر مسائل اقتصادی و اجتماعی دیگه رفت‌و‌آمدها قطع شده …»

در ادبیات فارسی ما، سایه نماد حمایت است و مفهوم همسایه یعنی در سایه و امنیت هم بودن؛ و چه لذتی بالاتر از حس آرامش و امنیت در کنار همسایه‌هایی که از خانواده به ما نزدیک‌تر می‌شوند. ولی مفهومی که روزگاری با آرامش و امنیت‌خاطری همراه بود، این روزها به واژه‌ای بی‌کاربرد تبدیل شده است و این موضوع در قشر اجاره‌نشین پر‌رنگ‌تر است. درحالی‌که هم در فرهنگ ما ایرانی‌ها و هم در آموزه‌های دینی به همسایه تأکید فراوان شده است؛ چه شده که همسایه‌ها در زندگی مستأجران از هم بیگانه شدند؟! همسایه همسایه‌ خود را نمی‌شناسد و حتی اسمشان را هم نمی‌داند و فراتر از این، گاهی حتی چهره همسایه‌ خود را نیز ندیده است. خانمی مستأجر می‌گفت: «اصلاً با همسایه‌ها رفت‌و‌آمد ندارم من، یکی وارد ساختمون بشه نمی‌دونم همسایه‌ست یا از توی خیابون داره وارد میشه. اصلا نمی‌شناسم و نمی‌خوام رفت‌وآمدی داشته باشم که کنجکاو بشن که این چیکار داره می‌کنه. اصلاً علاقه‌ای به این جور رفت‌وآمدهای خاله‌بازی ندارم».

ما انسان‌های اجتماعی به رفت‌وآمد و ارتباط نیاز داریم، بدون ارتباط ما تنها و افسرده و بدون حمایت خواهیم بود، ارتباط داشتن با همسایه‌ها یک نوع حمایت و دلگرمی و حس‌وحال خوبی به‌همراه دارد، مخصوصاً که بسیاری از ما به‌دلایلی از جمله شغل و تحصیل و ازدواج از خانواده دور هستیم و در این اوضاع رابطه نزدیک و در دسترس با همسایه‌ها می‌‌تواند همچون خانواده‌ها به ما حس آرامش و امنیت بدهد. مستأجری بیان می‌کرد:

«مردم ایران خلق و خوی مهربانی دارند که نشئت‌گرفته از یک فرهنگ هفت‌هزارساله ما است. به همین دلیل به داد همدیگه می‌رسند. بارها بوده که نیاز به وسیله‌ نقلیه‌ همسایه‌‌ها پیدا کردم، دریغ نکردند؛ من هم همین‌طور. مثلاً خوب یادمه یه‌بار خانمی در شرف زایمان بود و من با ماشینم تونستم به بیمارستان برسونمش و شکر خدا در صحت و سلامت کامل فرزندش رو به دنیا آورد که این خاطره خوش هم برا من بود و هم برا همسایه و همین الان با هم در ارتباط هستیم و این همبستگی همیشه در مردم ما بوده.» 

عوامل متعددی باعث کمرنگ شدن روابط همسایگی در زندگی‌های مستأجری شده است، از جمله تفاوت‌های فرهنگی و اجتماعی … به‌دلیل افزایش ازکنترل‌خارج‌شده‌ اجاره‌بها مستأجران اولویت‌های اصلی انتخاب خانه و محله را فدای اجاره‌بهای قابل‌پرداخت می‌کنند و در این سکونت‌های اجباری  ناچاراً با کسانی همسایه می‌شوند که از نظر فرهنگی و اجتماعی باهم تفاوت دارند و این تفاوت منجر به دوری و انزوای اجتماعی می‌شود. از طرف دیگر، عدم اعتماد به همسایه‌ای که هر سال عوض می‌شود، به‌نوعی بر ارتباطات تأثیر منفی می‌گذارد. از دیگر عوامل تأثیرگذار بر کم‌رنگ شدن روابط همسایگی می‌توان به مشکلات اقتصادی اشاره کرد. مستأجری می‌گفت: «من به خونه همسایه برم، مجبوره دو تا میوه بخره. در این شرایط نمی‌شه همسایه رو به خرج انداخت و همون همسایه فردا بخواد بیاد خونه ما، از کجا بیارم دو تا میوه بخرم بزارم جلوش.»

از دیگر دلایل کاهش ارتباطات می‌توان به ترس از سرک کشیدن همسایه‌ها در زندگی خود به‌دلیل رفت‌و‌آمد عنوان کرد؛ چنانکه عده‌ای بیان می‌کردند رفت‌وآمدها باعث می‌شود در زندگی ما سرک بکشند یا همسایه‌ای که سال‌به‌سال عوض می‌شود، اعتمادی بر او نیست. در جابه‌جایی‌های اجباری و مکرر و سکونت‌های مقطعی معمولاً صمیمیتی شکل نمی‌گیرد، یعنی فرصتی برای آشنایی ندارند و روابط ناخواسته محدود می‌شود. خانمی می‌گفت: «تا می‌خوام با همسایه‌ها آشنا بشم و اعتماد کنم سر سال شده و ما باید جابه‌جا بشیم.»

موردی ‌دیگر که مستأجران برای کمرنگ شدن ارتباطات همسایگی اشاره می‌کردند، دغدغه‌های ذهنی مستأجران بود که خیالی آسوده را از مستأجران می‌گیرد و آنها ترجیح می‌دهند در لاک خود فروبروند. این عوامل در مجموع موجب کاهش تعاملات اجتماعی و کمرنگ شدن روابط همسایگی در زندگی آپارتمانی شده‌اند.

آسیبی که طی سال‌های اخیر به‌دلایل مختلف بر فرهنگ همسایه‌داری وارد شده است، نیاز به فرهنگسازی و بازتعریف و تقویت و تمرین در خانواده‌ها و جامعه دارد؛ از جمله این اقدامات می‌توان به نقش مدیریت شهری برای فعالیت‌های فرهنگی و برگزاری برنامه‌های شناخت همسایگان و نیز قراردادهای پنج‌ساله اجاره برای سکونت‌های بلندمدت اشاره کرد./پیام ما