در ستایش استاد پر آوازه معماری
نوشتن درباره دکتر ایرج اعتصام دشوار است. اگرچه خود او انسانی است مثل هر فرهیخته واقعی؛ راحت و باز و بدون گره؛ و همین بر کیفیت سهل و ممتنع‌بودن او می‌افزود.
سیده‌محدثه شامخی؛ دکترای معماری - نوشتن درباره دکتر ایرج اعتصام دشوار است. اگرچه خود او انسانی است مثل هر فرهیخته واقعی؛ راحت و باز و بدون گره؛ و همین بر کیفیت سهل و ممتنع‌بودن او می‌افزود.
دکتر اعتصام معلم چند نسل از معماران و شهرسازان ایرانی بود. دکتر اعتصام، بزرگ بود بدون بزرگ‌نمایی. و بزرگوار بود، همواره در هاله‌ای از فروتنی. با همه موفقیت‌ها و محبوبیت‌ها، هرگز او را خود گم‌کرده یا ازخودراضی ندیدیم. ستودن و ستایش دیدن یا شنیدن، در او اثر نمی‌کرد. فرهیخته‌ای تمام‌عیار بود.
دکتر ایرج اعتصام استاد فرهیخته‌ای که روز 28 آذر 1401 از میان ما رفت، استاد سه نسل از معماران و شهرسازان ایران بود. او با تجربه‌ای غنی و گسترده از تحصیل، تدریس و فعالیت حرفه‌ای در عرصه معماری و شهرسازی شناخت و درکی عمیق از تاریخ و تحولات شهر و معماری در ایران و جهان داشت.
دانستن و دانش برای او فقط فرزانگی به بار آورده بود و و بیش از فضل، فضیلت داشت.
در راهنمایی به همه اعم از دانشجو و استاد بُخل نداشت و تا آنجا که مقدور بود نیازهای علمی دیگران را برطرف می‌کرد.
دکتر اعتصام یکی از انگشت‌شمار افرادی است که هم در پژوهش و هم در گسترش دانش معماری و شهرسازی ایران به جد و جهد کوشیده است و این را بیش از هر چیزی، حضور وی در گستره تعلیم و تربیت معماران و شهرسازان نسل‌های اخیر به ما می‌گوید؛ حضوری که تا آخرین ماه‌های عمر گران‌قدر ایشان نیز ادامه داشت. یادم می‌آید سال‌ها پیش که در مقطع کارشناسی مهندسی معماری تحصیل می‌کردم، آوازه دکتر ایرج اعتصام را از استادان دانشکده و دانشجویان سال‌بالایی شنیده بودم و آرزو داشتم که ایشان را از نزدیک ببینم و شاگرد کلاس‌هایشان باشم. تصور می‌کنم برای هر کس که در ایران به آموزش معماری و شهرسازی مشغول است، آشنایی با دکتر از افتخارات زندگی باشد. برای من نیز این‌گونه بوده است. مطمئن بودم علاقه واقعی به معماری و شهرسازی و شوق آموختن نادانسته‌ها در کلاس درس ایشان به درستی به بار می‌نشیند. خوشبختانه این آرزو در دوره کارشناسی ارشد محقق شد و تا پایان دوره دکتری افتخار شاگردی ایشان نصیبم شد. در تدوین پایان‌نامه دوره کارشناسی ارشد و رساله دوره دکتری افتخار داشتم به عنوان استاد مشاور از حضور و راهنمایی دکتر اعتصام بهره ببرم و از بینش و اشراف عمیق دکتر نسبت به مسائل روز حوزه معماری و شهرسازی بسیار نکته‌ها آموختم.
من نخستین‌بار درباره دکتر ایرج اعتصام هنگامی که در ایران در سال‌های دهه 50 خورشیدی دانشجوی معماری بودم، شنیدم. دکتر گیتی اعتماد یکی از استادهای دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه ملی (دانشگاه شهید بهشتی امروز) که در دانشگاه تهران شاگرد دکتر اعتصام بوده و پس از آن با ایشان در دفتر معماری او کار می‌کرده است، از او برایم در ارتباط با تفکرهای نوین در شهرسازی گفت.
حضور منظم ایشان در دانشکده و اختصاص همه زمان حضور در محل کار به مطالعه، تحقیق و آموزش، وقت‌شناسی مثال‌زدنی، توجه عمیق ایشان به مقوله آموزش و پژوهش و تکریم و احترام استادان و دانشجویان از‌جمله درس‌هایی بود که از این استاد فرزانه گرفتم و آموختم. به قول استاد منوچهر طبیبیان، اعتصام استادی به وسعت اقیانوس بود که به جزایر کوچک اطرافش (دانشجویان) هم اهمیت می‌داد.
آرامش و گشاده‌رویی که به شکل خصیصه اثرگذار همواره با او بود، در کنار صبوری و طمأنینه‌اش در گفتار و رفتار از دیدارش و حضورش در هر مکان و زمان خاطره ساخته است. ثبات قدم او در مهرورزی و حرمت به انسان‌ها، زبانزد همه کسانی است که با او زندگی کرده و معاشرت داشته‌اند.
بی‌تردید دکتر اعتصام به یک نسل تعلق نخواهد داشت؛ چراکه برخی شخصیت‌ها آن‌قدر متعالی هستند که در قالب یک نسل خاص جای نمی‌گیرند و می‌توانند برای نسل‌های متمادی به‌ویژه برای جوانان هر نسل درس‌های بسیاری از‌جمله مردم‌داری و مردم‌دوستی داشته باشند.
تأثیری که اعتصام بر شهرسازی و آموزش معماری در ایران گذاشته است، بی‌شک ماندگار خواهد بود. فعالیت‌های گسترده حرفه‌ای، آموزشی و پژوهشی دکتر اعتصام و تربیت تعداد زیادی از معماران و شهرسازان جوان ایرانی، نام و یاد ایشان را تا همیشه در حافظه تاریخی ایران ماندگار خواهد کرد.
ایرج اعتصام، شهرساز برجسته ایرانی و طراح پارک‌های ملت و کوروش تهران است که ۲۸ آذر ۱۴۰۱ در سن ۹۲ سالگی دار فانی را وداع گفت.
