وقتی اولش به آخرش فکر نمی‌کنیم؛ چرا دریاچه ارومیه خشک شد؟
روزن‌آنلاین، مهدیه طایفه رستمی - دریاچه ارومیه یکی از قدیمی‌ترین و مهم‌ترین دریاچه‌های ایران و منطقه محسوب می‌شود که قدمتی چند هزار ساله دارد. نخستین اشاره‌های تاریخی به این دریاچه در کتیبه‌های آشوریان قرن نهم پیش از میلاد با نام‌هایی چون «ماتای» و «پرسواه» ثبت شده است. در طول تاریخ، این دریاچه نقشی محوری در اقتصاد و فرهنگ شمال‌غرب ایران داشته است؛ از حمل‌ونقل و ماهیگیری گرفته تا استخراج نمک و تجارت. در دوره منائیان مرکز پادشاهی بود و در دوران هخامنشیان تا اسلامی اهمیت خود را حفظ کرد. اما در سه دهه اخیر، این دریاچه با بحرانی روبه‌رو شد که ابعاد آن از مرزهای زیست‌محیطی فراتر رفت و به مسئله‌ای اقتصادی، اجتماعی و حتی امنیتی بدل گشت. از میانه دهه ۱۳۸۰ هشدارها درباره خشک شدن دریاچه افزایش یافت، اما اقدامات عملی و علمی برای نجات آن یا بسیار دیرهنگام بود یا ناکارآمد. به تعبیر کارشناسان، سهم عوامل انسانی در تخریب این دریاچه بین ۶۵ تا ۸۵ درصد برآورد می‌شود؛ یعنی سوءمدیریت بیش از تغییرات اقلیمی نقش داشته است.
روزن‌آنلاین، مهدیه طایفه رستمی - دریاچه ارومیه یکی از قدیمی‌ترین و مهم‌ترین دریاچه‌های ایران و منطقه محسوب می‌شود که قدمتی چند هزار ساله دارد. نخستین اشاره‌های تاریخی به این دریاچه در کتیبه‌های آشوریان قرن نهم پیش از میلاد با نام‌هایی چون «ماتای» و «پرسواه» ثبت شده است. در طول تاریخ، این دریاچه نقشی محوری در اقتصاد و فرهنگ شمال‌غرب ایران داشته است؛ از حمل‌ونقل و ماهیگیری گرفته تا استخراج نمک و تجارت. در دوره منائیان مرکز پادشاهی بود و در دوران هخامنشیان تا اسلامی اهمیت خود را حفظ کرد.
سوءمدیریت یا تغییر اقلیم؟
اما در سه دهه اخیر، این دریاچه با بحرانی روبه‌رو شد که ابعاد آن از مرزهای زیست‌محیطی فراتر رفت و به مسئله‌ای اقتصادی، اجتماعی و حتی امنیتی بدل گشت. از میانه دهه ۱۳۸۰ هشدارها درباره خشک شدن دریاچه افزایش یافت، اما اقدامات عملی و علمی برای نجات آن یا بسیار دیرهنگام بود یا ناکارآمد. به تعبیر کارشناسان، سهم عوامل انسانی در تخریب این دریاچه بین ۶۵ تا ۸۵ درصد برآورد می‌شود؛ یعنی سوءمدیریت بیش از تغییرات اقلیمی نقش داشته است.
ساخت بیش از ۹۰ سد در حوضه آبریز، برداشت‌های بی‌رویه برای کشاورزی و عدم رعایت حق‌آبه زیست‌محیطی، جریان طبیعی رودخانه‌های تغذیه‌کننده دریاچه را به‌شدت کاهش داده است. افزون بر این، بیش از ۵۰ هزار حلقه چاه غیرمجاز در منطقه حفر شده که افت شدید آب‌های زیرزمینی و شور شدن خاک را در پی داشته است. توسعه ناپیوسته کشاورزی بدون توجه به ظرفیت‌های اکولوژیک، عملاً منابع آبی را به مرحله بحران رسانده است.
در کنار این عوامل، تغییرات اقلیمی نیز شرایط را وخیم‌تر کرده است. کاهش ۱۸ درصدی بارش‌ها در دو دهه گذشته و افزایش دمای هوا به‌طور میانگین ۱.۵ درجه سانتیگراد، تبخیر سطحی آب را تشدید کرده و فرایند خشک شدن دریاچه را سرعت بخشیده است.
پروژه‌های عمرانی بدون مطالعه کافی نیز بر این زخم نمک پاشیده‌اند. احداث جاده میان‌گذر ۱۵ کیلومتری که دو بخش شمالی و جنوبی دریاچه را از هم جدا کرد، گردش طبیعی آب را مختل و بر رسوب‌گذاری افزود. چنین اقداماتی نشان می‌دهد که در مدیریت منابع زیست‌محیطی کشور، آینده‌نگری قربانی تصمیم‌های کوتاه‌مدت شده است.
یادداشت مهدیه طایفه رستمی، پژوهشگر برنامه‌ریزی شهری
زاینده‌رود، شریان خشکیده ایران؛ زنگ خطری برای اصفهان و فلات مرکزیروزنآنلاین، مهدیه طایفه رستمی: گزارش‌های رسمی نشان می‌دهد ورودی آب به سد زاینده‌رود در ۲۰ سال گذشته بیش از ۵۰ درصد کاهش یافته و تالاب گاوخونی بیش از ۷۰ درصد جمعیت پرندگان مهاجر خود را از دست داده است. همچنین، گردوغبار در استان اصفهان بیش از ۳۰ درصد افزایش یافته و بیش از ۴۰ هزار هکتار از اراضی کشاورزی نابود شده است...
پیامدهای خشک شدن دریاچه ارومیه: از ریزگردهای نمکی تا مهاجرت
پیامدهای این بحران بسیار فراتر از از بین رفتن یک پهنه آبی است. کاهش بیش از پنج متری تراز آب، افزایش شوری و تبدیل بستر دریاچه به شوره‌زار، زیست‌بوم‌های اطراف را تحت فشار قرار داده و به نابودی گونه‌های جانوری و گیاهی انجامیده است. گردوغبار نمکی، هوا و خاک منطقه را آلوده کرده و سلامت مردم را تهدید می‌کند. کشاورزی و دامداری آسیب جدی دیده و موج مهاجرت از روستاها و شهرهای اطراف شدت گرفته است. در واقع، بی‌توجهی به این بحران به معنای تهدید مستقیم امنیت غذایی، اقتصادی و حتی اجتماعی کشور است.
این پرسش اساسی پیش روی ماست: آیا بهتر نبود پیش از آنکه منابع از بین بروند، آگاهانه و با برنامه‌ریزی پایدار از آن‌ها بهره‌برداری می‌کردیم تا امروز مجبور به صرف هزینه‌های هنگفت برای جبران خسارات نباشیم؟ متأسفانه در ایران اغلب پس از وقوع بحران، نهادها و ستادهایی برای حل آن تشکیل می‌شوند، در حالی که ریشه ماجرا همان تصمیم‌های نادرست و کوتاه‌بینانه‌ای بوده که سال‌ها قبل گرفته‌ایم.
آینده دریاچه ارومیه: آزمونی برای مدیریت منابع آب در ایران
امروز بیش از هر زمان دیگری نیاز به مدیریت یکپارچه منابع آب احساس می‌شود. بازگرداندن حق‌آبه دریاچه، تغییر الگوهای کشت، محدود کردن برداشت‌های بی‌رویه، استفاده از فناوری‌های نوین آبیاری و مشارکت فعال کشاورزان و جامعه محلی، تنها راه‌های گذر از این بحران هستند. اگرچه شرایط بازگشت کامل دریاچه به وضعیت طبیعی گذشته دشوار است، اما جلوگیری از مرگ کامل آن همچنان ممکن است.
دریاچه ارومیه امروز تنها یک مسئله زیست‌محیطی نیست، بلکه آزمونی برای سیاست‌گذاران و مدیران کشور است. آزمونی برای سنجش اینکه آیا منافع کوتاه‌مدت سیاسی و اقتصادی بر آینده سرزمین و نسل‌های بعدی ترجیح داده می‌شود یا خیر؟
منابع:
ستاد احیای دریاچه ارومیه، گزارش عملکرد سال‌های ۱۳۹۹–۱۴۰۲
سازمان حفاظت محیط‌زیست ایران، پایش دریاچه ارومیه (۱۴۰۱)
Farajzadeh, M., & Eimani, A. (2020). Climate Change and Human Impacts on Lake Urmia. Journal of Environmental Studies.
Hassanzadeh, E., Zarghami, M., & Hassanzadeh, Y. (2012). Lake Urmia crisis and sustainable water management in Iran. Iranian Journal of Environmental Sciences.
دانشگاه تبریز، مرکز تحقیقات آب و محیط‌زیست (۱۴۰۰).
