رفاهِ کارآفرین: گفتمانِ شهرِ عدالت محور
شهر عدالت محور یا شهرِ عادل یا شهرِ عادلانه که معادلِ Just City است ترمی مفهومی است که ریشه اش به کتابِ «عدالت اجتماعی و شهر» اثر دیوید هاروی(1973) و مباحثِ پس از آن نظیر کنفرانس بیستمین سالِ یادبودِ کتاب توسط دانشگاه آکسفورد و آثاری چون عدالت شهری از «سوزان اس.فاینشتاین» بر می‌گردد. معمولا وقتی صحبت از شهرِ عدالت محور می شود، توزیعِ عادلانه متبادر می شود (توزیع عادلانه امکانات، خدمات، بودجه) اما شهرِ عدالت محور دو وجه مهم دیگر هم دارد: تولید (ایجاد شغل یکی از مبناهای اصلیِ فقرزدایی و برابری است و پژوهش وضعیت فقر چند بعدی در شهر تهران نشان می دهد که مهم ترین عنصر در فقرِ چند بعدی در شهرِ تهران مسأله اشتغال است) و این وجه باز هم در شهر تهران از آنجا اهمیت ویژه دارد که اقتصاد سیاسیِ شهر تهران به منبعِ نامولدِ بخشِ ساختمان (تراکم فروشی، تغییر کاربری و ...) وابسته است، منبعی که بنابر گزارش گروه هاروارد (1341) مهم ترین مانع توسعه صنعتی ایران است، منبعی فسادزا که به تخریبِ محیط زیست و زیست پذیریِ شهر می انجامد، عاملِ فراکالایی شدنِ مسکن است و نابرابری را تشدید میکند، وجه دیگر مقتدرسازی (Empowerment) است که در ادبیات رایج در ایران به اشتباه به مهارت آموزی یا توانبخشی (Enabaling) تقلیل یافته است در حالی که در منابعِ مرجع نظیرِ «راهنمای توانمندسازی برای کاهش فقر» (بانک جهانی)، Empowerment پدیده ای سیاسی توصیف و تشریح شده و مستلزمِ صدادارکردنِ فقراست و شامل یک وجه مهم از نابرابری یعنی نابرابری در قدرت و نمایندگی است.
سالِ 1396زمانی که دکتر حسین راغفر (اقتصاددانِ مشهورِ نهادگرا) برای انتخابات شورای شهر تهران داوطلب شده بود، در نشستی در مؤسسه دین و اقتصاد از برنامه هایش برای شورای شهر میگفت از جمله اینکه برای رفع مسأله‌ی کودکان کار و خیابان بودجه اختصاص یابد یا بودجه ریزی مشارکتی برقرار شود. در آن نشست پرسیدم که خیلی خوب، اما اینها همگی در ساحتِ توزیعِ ثروت است، به عنوانِ یک اقتصاددان برای تولیدِ ثروت در شهر چه برنامه ای دارید؟ فقدانِ پاسخ برای این پرسش البته اختصاص به این طیف ندارد (کما اینکه اصحابِ دین و اقتصاد تأکید زیادی روی اقتصادِ تولیدمحور و سیاستهای مشوقِ تولید دارند) و اصلاح طلبان و اصولگرایان در مدیریت شهری نسبت به این موضوع بی توجه بوده اند، برای یک مثال حذفِ بخشِ مستقلِ اقتصاد شهری از برنامه سوم توسعه شهرداری تهران و ادغامِ آن با جرح و تعدیلِ گسترده در بخشِ حکمرانی شهری و هوشمندی را میتوان ذکر کرد.
در قانونِ شهرداری ها هم البته وجه حمایتی و توزیعی شامل تأمین ارزاق عمومی، دایر کردن مؤسسات اجتماعی نظیر نوانخانه ها برجسته است اما ایجاد شغل برای متکدیان و همچنین نقش شهرداری در زمینه صدور مجوز کسب و کار و وضعِ عوارضِ کسب و پیشه نیز اشاره شده است که به ساحتِ کارآفرینانه شهرداری اشاره دارد، چنان که در قوانینی دیگر نظیرِ قانون بهبود مستمر محیط کسب و کار یا قانون نظام صنفی برای شهرداری ها در تأمین و بهبود فضای کسب و کار نقش محوری لحاظ شده است، امری که در طرح های توسعه و عمران شهری هم که تحقق آن برعهده مدیریت شهری است، مندرج است.
موضوع تولید (وجهِ کارآفرین) که بر آن در این جستار تأکید می کنم علاوه بر وضعیت فعلیِ بازار اشتغال و نسبتِ آن با اقتصادِ شهر دارای چالشِ پیشِ رو هم هست و آن تحولِ حیطه های گسترده ای از کار تحتِ تأثیرِ فناوری (به ویژه هوش مصنوعی) است که به ویژه شرایطِ دیجیتال محرومیِ نسبی (تحت تأثیر تحریم ها، فیلترینگ، عقب ماندگیِ سیستمی، ضریب پایینِ استفاده از اینترنت به جهت هزینه و ملزومات و سرعت) و ناکارآمدیِ نظام آموزشی (آموزش پایه و عالی) آن را تشدید میکند.
با این مقدمه‌ی نظری و تبیین کلیِ وضعیت به برخی از راهبردهای سیاستِ «رفاهِ کارآفرین» به عنوانِ گفتمانِ مدیریت شهریِ عدالت محور در شهرِ تهران که شاملِ هر سه وجهِ توزیع، تولید و قدرت بخشی است می توان اشاره کرد:
بخشِ توزیع و حمایت:
- انتظام نظام عوارض شهری مبتنی بر دارایی و مصرف با رویکردِ بازتوزیع از برخورداران به نابرخورداران
- تقویت هوشمندسازی یارانه های شهری جهت کمک به گروه های کمتر برخوردار و تقویت رفتارهای شهروندی و اصلاح نظام رقتاری شهروندان
- تغییر رویکرد خودگردانی واحد مبنا و تلفیق مالیه شهری و سیاست اجتماعی در راستای جهت گیری سیاستهای تأمین مالی به نفع گروه های کمتر برخوردار
- برنامه ریزی و پیگیری تحقق مسکن کم درآمدها از طریق نظام مسکن استیجاری شهرداری با تأکید بر اولویت قراردادن تعاونی های کارگری و کارگران مشاغل سخت در شهرداری
- تشکیل پلتفرم بانک زمان (کسب اعتبار برای بهره مندی از خدمات و کالاها به صورت تعاونی محلی به ازای زمان اختصاصی برای جامعه محلی) در جهت ترویج قاعده سهم از جامعه براساس موجودیت انسانی و نه دارایی اقتصادی
- تشکیل پلتفرم شهرمشترک (سامانه اشتراک منابع و امکانات توسط شهروندان و اطلاع رسانی فرصتهای رایگان بهره مندی از اوقات فراغت،خدمات آموزشی،خدمات درمانی و نظایر آن) با مشارکت سازمانهای مردم نهاد و بخش خصوصی
- تأمین ملزومات حمایتی برای بازنشستگان در چهارچوب امکانات شهرداری
- توجه به تأمین امکانات تفریحی و ورزشی ارزان برای کارگران
- تأمین خدمات پشتیبان محیط فعالیت برای رفاه کارگران
- توسعه گرمخانه ها و اصلاح سازوکارهای آنها جهت گسترش پوشش خدمات و کارآمدسازی آنها و اجرای برنامه مکمل خانه های سیار برای بی خانمان ها
- تثبیت هزینه حمل و نقل عمومی و تأمین مالی آن از محل افزایش عوارض بخش سواره (تردد خودروهای شخصی، پولی سازی پارک حاشیه ای، پیگیری افزایش جرایم رانندگی)
- طرح ممنوعیت اتلاف موادغذایی برای الزامِ رستوران های بزرگ و زنجیره ای به همکاری با خیریه ها (برای تأمین غذا)، مراکز تولید کمپوست و دامداری ها (تهیه غذای دام)
- حمایت از ارائه خدمات فرهنگی به صورت سیار(موزه های سیار، کتابخانه های سیار، اتوبوس های بازی، سینماهای سیار، گروه های تئاتری سیار و ...) به محلات کمتر برخوردار و نقاط حاشیه ای
- توجه و تأکید بر عدالت فضایی و اجتماعی و همه شمولی در برگزاری رویدادها و تسهیل بهره مندی اقشار کم درآمد، محلات فقیر و گروه های به حاشیه رانده شده از فعالیت های فراغتی به صورت رایگان (نظیر کنسرت،تئاتر و ...) و فراگیری برای همه گروه های اجتماعی اعم از زنان، کودکان، جوانان، سالمندان، افراد دارای معلولیت- جسمی و حرکتی، نابینایان، ناشنوایان، معلولان ذهنی،اوتیستیکها-، اقوام مختلف، مذاهب مختلف و مهاجران
- شناسایی و رفع موانع فضایی توسعه و تحرک در تله های فضایی فقر اعم از نفوذ ناپذیری درونی، نفوذ ناپذیری ساختاری، نحو فضا، وضعیت جزیره ای و تله افتادگی، انقطاع و فاصله از کانون های فعالیت و تجاری و محرک های توسعه
- اولویت بخشی به بودجه های پروژه های توسعه محلی
- لحاظ سیاست اجتماعی در بودجه در خصوص کودکان، سالمندان، معلولان، مهاجران در حوزه های مأموریتی مختلف بودجه (اجتماعی و فرهنگی، حمل و نقل و ترافیک، شهرسازی و معماری، خدمات شهری و محیط زیست) به ویژه با ظرفیت های مصوبات شهر دوستدار کودک، شهر دوستدار سالمند و قانون جامع معلولان
- اولویت بخشی در تمام طرح های شهری(نظیر شهر دوستدار کودک، شهر دوستدار سالمند، برنامه های توسعه مسیرهای دوچرخه، باغچه های مشارکتی محلی،رنگ در شهر و ...) به محلات کمتر برخوردار و با تمرکز بر نیازهای گروه های کمتر برخوردار (برای مثال تمرکز شهر دوستدار کودک بر کودکان کار)
- برقراری عدالت در بودجه مناطق براساس میزان محرومیت، جمعیت، مساحت و مسائل خاص و میزان ارتقای کیفیت زندگی نه براساس درآمدزایی منطقه
بخشِ تولید، اشتغال و شهرِ مولد:
- تدوین و اجرای برنامه توسعه اقتصاد محلی(local economic development) در محلات شهر با تمرکز بر محلات کمتر برخوردار
- برنامه ریزی برای تقویت اقتصاد فرهنگ
- حمایت از شکل گیری و توسعه زیست بوم نوآوری شهری و پشتیبانی توسط مراکز رشد و خلاقیت محله ای
- توسعه امکان زمینه های فعالیت نوآورانه مهندسان مشاور در طرح های شهری(از جمله طرح های شهرسازی تاکتیکی، گیمیفکشن سازی شهر، طب سوزنی شهری، بازطراحی، طراحی بخشامند و ...) با توجه به ضرورت گشایش عرصه های نوین فعالیت( به ویژه به دلیل محدودیت عرصه های گذشته) و نیازهای جدید شهر
- تقویت نظام ارزش افزایی از داده های شهری(اقتصاد داده)
- الزام به استفاده از تولید ملی در شهرداری و سازمان ها و شرکت های تابعه در تمام سطوح با رویکرد حمایت از مشاغل خانگی،کارگاه های اجتماعی،کارآفرینی های اجتماعی و ایفای نقش شهرداری به عنوان پشتیبان زیرساختی، مشتری و تأمینِ بازار
- حمایت و هدایت و تسهیلگری برای خیریه مبتنی بر ارزش افزوده و توسعه محور مبتنی بر تأمین خدمات شهری و ایجاد مشاغل شهری
- تسهیل کسب و کار با بازنگری در ضوابط نامتناسب شهری به ویژه جهت بهره گیری از خرده فضاها و فضاهای متخلخل
- رسمیت بخشی به دستفروشی در چهارچوب مصوبه ساماندهی مشاغل سیار و بی کانون و مبتنی بر مقتضیات اجتماعی و اقتصادی و شرایط شغل دستفروشی و روح و اساس حاکم بر مصوبه مشاغل سیار
- احداث ابزارخانه در محلات کمتر برخوردار جهت همگانی سازی دسترسی به ابزار تولید و امکانات طراحی پیشرفته که هم به توانمندسازی شغلی ساکنان در چهارچوب اقتصاد محلی بینجامد و هم به امور بازسازی داخلی و دکوراسیون داخلی خانه های بافت فرسوده و ریزدانه کمک کند.
- برنامه های مدیریت پسماند جهت تقویت بخش بازیافت و ارزش افزایی های حاصله از آن
- تقویت کارآفرینی اجتماعی و مسئولیت اجتماعی بنگاه های اقتصادی
- حمایت از توسعه انواع بازارچه های محلی و تسهیلگری برای پیوند مشاغل خانگی ، کارگاه های تولیدی، استارتاپ ها و هنرمندان با آن
- حمایت از از ایجاد و گسترش شبکه های توزیع کالایی(به ویژه در زمینه محصولات خانگی)
- پشتیبانی از تشکیل و تقویت خوشه های کسب و کار
- تغییر جهت از واگذاری های سرمایه ای(خام فروشی اراضی) به سمت پروژه های مشارکتی با رویکرد پروژه های مولد نه پروژه های تجاری
- ساماندهی اجتماعی زباله گردان در طرح های بازیافت مردمی و کارآفرینی اجتماعی
- تسهیلگری برای فراهم سازی امکان دستیابی به شغل افراد دارای سوء پیشینه، بهبودیافتگان از اعتیاد و مهاجران در راستای اهداف کار شایسته
- حمایت از کشاورزی شهری و باغچه های مشارکتی محلی با اعطای تسهیلات و پشتیبانیهای لجستیک برای تقویت امنیت غذایی و ارزان سازی مواد غذایی
- حمایت از اپلیکشن ها،خدمات دیجیتال،اینترنت اشیا،گیمیفکشن جهت بهبود شهری (فعال سازی فضاهای شهری،مشارکت شهروندی،شفافیت،کاهش آلودگی هوا،توسعه گردشگری،برنامه ریزی املاک و اراضی،....) و رونق اقتصاد شهری و کارآفرینی
بخشِ مقتدرسازی (Empowerment):
- بودجه ریزی مشارکتی در دو بعد موضعی (محله ای) و موضوعی (مدنی، صنفی)
- عدالت جنسیتی از طریق بودجه ریزی حساس به جنسیت (GRB)
- اجتماعی سازی سیاستگذاری شهری از طریق گفتگوهای اجتماعیِ نظام مند
