مسجدی که در «مسجد» بودن ناکام ماند؛ روایتی کوتاه از حیات مسجد «شهدا» دانشگاه شهید چمران اهواز
از دیرباز تاکنون، بناها و معماری‌هایی که بشر پدید آورده است، حیاتشان تنها منحصر به مسائل مرتبط با طراحی و فن ساخت نبوده است؛ بلکه عواملی برآمده از زندگی اجتماعی انسان‌ها و مناسبات قدرت میان حاکمیت‌ها نیز بوده که موجودیت آن‌ها و کیفیت کارکردشان را، تحت‌الشعاع قرار می‌داده است. ازاین‌رو به نظر من، هنگام روایت تاریخ معماری، تنها نباید به تعدادی عکس از بنا در سال‌های مختلف و مدارک فنی بسنده کرد؛ بلکه داستان را باید فراتر برد و اثر را چون مابه‌ازای کالبدی شبکه‌ای از رخدادها و وقایع دانست که همه در کنار هم موجودیت و تاریخ آن را رقم‌زده و می‌زنند.
وحید آقایی | کارشناسی ارشد مطالعات معماری ایران دانشگاه تهران
در تاریخ معاصر ایران، چنین اتفاقی پرتکرار است؛ برای نمونه، مقبرۀ رضاشاه پهلوی سوای از کاربری آن، باوجود معماری غنی، به دلیل مغضوب بودن در سیستم حکمرانی جدید در همان روزهای ابتدایی با هر وسیله‌ای که شده، از کلنگ گرفته تا دینامیت، تخریب می‌شود. بااین‌حال، بنای برج شهیاد، باآنکه نمادی برای تمدن جدید به رهبری شاه وقت و گرامی‌داشت شاهنشاهی در ایران است، به دلیل پیوندی که با متن جامعه برقرار کرده و نقشی که در تجمعات زمان انقلاب ایفا می‌کند، نام خود را به «آزادی» تغییر می‌دهد و دوره‌ای متفاوت از حیات را سپری می‌کند. در این میان، مواردی هم هستند که حالتی میانه دارند؛ یعنی به دلیل پایگاه مردمی یا کاربری‌شان، امکان تخریب آن‌ها وجود ندارد اما اقبالی نیز به بودن و رونقشان از بالا نیست و گویی همیشه به دید فرزندی ناخلف به آن‌ها نگاه می‌شود. دلیل این امر هم شاید این باشد که در باطن خود ویژگی‌هایی را دارا هستند که چندان با رویه حکمرانان جدید سنخیت ندارد.
مسجد پیشین دانشگاه جندی‌شاپور اهواز یک بنا از همین دستۀ متأخر است. مسجدی که هیچ‌گاه نتوانست در قامت یک مسجد ایفای نقش کند.
تصویر ۱:مسجد شهدا دانشگاه شهید چمران اهواز،پس از انقلاب جمهوری اسلامی و هنگام مستند نگاری توسط گروه ارسالی «بنیاد آقاخان» - منبع: (URL 4)
گذری مماس با اتفاقات معاصر ایران؛ از «مسجد و مرکز مطالعات اسلامی دانشگاه» تا «نمازخانۀ معاونت دانشجویی»
خوزستان و در مقیاس کوچک‌تر آن اهواز در دورۀ معاصر، به‌واقع سراسر دارای میراثی غنی اما ناشناخته است. در این میان، دانشگاه جندی‌شاپور اهواز («دانشگاه شهید چمران اهواز» و «دانشگاه علوم پزشکی جندی‌شاپور اهواز» کنونی و برخی مراکز آموزشی و ساختمان‌های وابسته) سهمی مهم از این میراث دارد. دانشگاهی که سنگ بنای آن در سال ۱۳۳۴ گذاشته می‌شود (دفتر معاونت پژوهش و برنامه‌ریزی، ۲۵۳۶، ص. ۴۳) و از همان ابتدا جریان تاریخ‌گرایی بر آن سایه می‌افکند؛ چراکه تلاش می‌شود مداوم موجودیت و هویت آن به دانشگاه جندی‌شاپور خوزستان در زمان حکمرانی ساسانیان و قرون نخستین اسلامی [1] ، پیوند زده شود. سید حسین نصر، استاد دانشگاه و فیلسوف سنت‌گرای شناخته‌شده ایرانی، نقشی مؤثر در ایجاد دانشگاه و برنامه‌های آتی آن در پیش از انقلاب دارد و وی در نامه‌ای صریح اشاره می‌کند که هنگام استقرار دانشگاه در اراضی منطقۀ گلستان در اواخر دهه ۱۳۴۰، از حیث معماری، به دنبال ایجاد «ساختن یک دانشگاه بزرگ به سبک اصیل ایرانی» بوده است و پیش‌فرض «سنت‌گرایی» را در ایجاد پردیس جدید دانشگاه به‌نوعی وضع می‌کند[2] (URL 1). همچنین، دربار نیز به خاطر پیوند خوردن نام این دانشگاه به میراث دوران کهن و قوت بخشیدن به شکوه شاهنشاهی، توجهاتی خاص به آن داشته است.
با این بستر فکری و سیاسی، مسجد دانشگاه جندی‌شاپور یکی از بناهای جدید این دانشگاه هنگام استقرار در منطقه گلستان است که در سال ۱۳۴۷ با طراحی کامران طباطبایی دیبا، معمار نامدار معاصر ایرانی، سنگ بنای آن گذاشته می‌شود و ساخت آن در سال ۱۳۵۲ پایان می‌پذیرد (دیبا، ۱۳۹۲، ص. ۷۲). اگرچه ساخت بنای اصلی مسجد پیش از انقلاب جمهوری اسلامی و خروج اجباری معمار، پایان می‌پذیرد، اما به‌واقع آن را در کنار شمار دیگری از بناهای این دانشگاه باید طرحی ناتمام دانست. نخست به‌این‌علت که نام دقیق آن «مسجد و مرکز مطالعات اسلامی دانشگاه جندی‌شاپور» بوده است (مظهری و گدازی، ۱۳۹۴، ص. ۵۰). احتمالاً صورتی نو از یک مرکز آموزشی و پژوهشی دینی، آن‌هم درحالی‌که تا آن موقع این مسئولیت عمدتاً در دست طبقه روحانیت سنتی و مراکز حوزه علمیه بود و حال قرار بود این وظیفه را دانشگاه، نهادی نوگرا و به‌دوراز پیش‌فرض‌های مذهبی و اعتقادی در آن زمان، بر عهده گیرد. در طرح‌های دیبا برای آیندۀ مسجد، ساختمان‌های مربوط به مرکز مطالعات اسلامی در مجاورت و ارتباط تنگاتنگ با مسجد قرار داشته‌اند. بناهایی که هرگز اجرا نشدند و تنها یک کتابخانۀ کوچک در مسجد را میراث خود می‌گذارند که گویا تا اوایل انقلاب فعالیتی پررونق داشته اما امروزه کتاب‌های آن کامل تخلیه و متروکه شده است.
دوم به این دلیل که طرح مسجد پیوندی عمیق، با منظرسازی و محور شرقی-غربی آثار دیبا در دانشگاه دارد. به علت اجرا نشدن بخشی از ایده‌های معمار و خروج اجباری وی و درنتیجه دخل و تصرفات سلیقه‌ای مسئولان دانشگاه در ادوار بعدی در طراحی محور، مسیرها و بناها، به‌نوعی مسجد هم گویی ساختمانی ناتمام است.
روی دیگر سکه در عدم اقبال پروژۀ مسجد دانشگاه جندی‌شاپور اما، کاربری‌های این بنا و نگاه جبهۀ دست راستی حاکم بر دانشگاه پس از انقلاب جمهوری اسلامی به آن است. مسجد دیبا نگاه نوگرا به مفهوم و کالبد «مسجد» در معماری ایرانی است و اگرچه در وام‌گیری از معماری تاریخی ایران، بسیار پخته و عمیق عمل کرده، اما عیناً الگوهای کلاسیک را تکرار نکرده و با زبانی نو آن‌ها را به کار گرفته است؛ برای نمونه ما منار و گنبد را به‌صورت سنتی و به شکلی که در عمده مساجد پیرامونمان می‌بینیم، در این مسجد شاهد نیستیم. همین امر، پیوسته سبب گشته تا برخی جریان‌ها این بنا را قبول نداشته و حتی عده‌ای پا را فراتر گذاشته و مدعی شوند این «مسجد» هرگز یک «مسجد» نیست. نتیجۀ این اتفاق، دو چیز بوده است؛ نخست، دست بردن در مسیرهای عبور و مرور و شریان‌های اصلی دانشگاه و عدم ساماندهی منظر پیرامون مسجد ازجمله گیاهان هرز و درختان بلند که دید به بنا را از جهات مختلف محدود می‌کند، سهوی یا عمدی، که منجر به از دست رفتن جایگاه مرکزی مسجد در دانشگاه و از دست رفتن ایدۀ دیبا برای کارکرد اجتماعی آن، فارغ از مسلمان بودن یا نبودن رهگذران آن شود.
دوم، ایجاد یک مسجد در میدان مرکزی دانشگاه با نام «امام خمینی (ره)» در کنار مزار شهدای گمنام جنگ هشت‌ساله، که به‌طور کامل یک الگوی کلاسیک دارد و نقش پیشین مسجد دیبا یا مسجد «شهدا» را برعهده‌گرفته است و آن را به یک نمازخانۀ جنبی برای نماز ظهر و عصر کارکنان معاونت‌های فرهنگی و اجتماعی و دانشجویی دانشگاه و برپایی مراسمات عبادی و ختم کوچک‌مقیاس، بدل کرده است.
از سوی دیگر، کاربری‌های این بنا به‌نوعی همواره با جریانات سیاسی‌ای پیوند خورده که طبقۀ حاکم با آن‌ها میانۀ موافقی نداشته و حتی بعضاً بعدها به جبهۀ مخالف نظام حکومتی کنونی بدل شده‌اند و این وقتی جذاب‌تر می‌شود که مسجد تازه تأسیس دانشگاه، عمدتاً مرکز فعالیت‌های جبهۀ دست راستی مانند بسیج، هیئت دانشگاه و «انجمن اسلامی دانشجویان» است و خود آن‌ها نیز به‌صورت رسمی این انتساب را باور دارند. مسجد «شهدا» یا همان مسجد «دیبا» به قول دانشجویان معماری دانشگاه، پس از انقلاب به‌عنوان مرکز فعالیت‌های سیاسی گروهک منافقین (مجاهدین خلق وقت) بهره‌برداری می‌شود. رحیم چینی‌پرداز، عضو هیئت‌علمی دانشکده علوم ریاضی و کامپیوتر دانشگاه شهید چمران اهواز، در خاطرات خود برای پروژه تاریخ شفاهی این دانشگاه نوشته است (دادخواه و همکاران، ۱۳۹۸، ص. ۲۹۲):
«...ساختمان گارد دانشگاه و ساختمان شماره دو به همان صورت در اختیار انجمن اسلامی بود. هواداران مجاهدین خلق توانستند با ترفندهایی که مجال ذکر آن نیست، مسجد دانشگاه را در اختیار خود قرار دهند. به همین دلیل مسجد دانشگاه که کانون مهم دانشجویان مسلمان بود، کم‌کم از دست رفت و دیگر پایگاهی برای فعالیت و تشریک مساعی نبود. تا خرداد سال ۵۹ مسجد، به ویژه کتاب‌خانه آن که کتاب‌خانه‌ای بسیار غنی بود، در اختیار آنان قرار داشت. در این دوره ساختمان گارد دانشگاه که به نام انجمن اسلامی دانشجویان تغییر نام داده بود، محل فعالیت دانشجویان طرفداران انقلاب با نام انجمن اسلامی شد...»
در حاشیه، تأکیدی که ایشان بر غنی بودن کتاب‌خانه مسجد و رونق آن داشته‌اند، قابل‌توجه است. پس از منافقین، از کاربری ساختمان اطلاعاتی تا اکنون در دست نیست، اما بر اساس روایات کارکنان دانشگاه، بعدها طبقه اول مسجد به هواخواهان جریان اصلاحات و به‌ویژه سید محمد خاتمی، پنجمین رئیس‌جمهور ایران بعد از انقلاب، که در آن زمان با عنوان «تحکیم وحدت» و بعدها پس از انشعابات درون‌گروهی، در این دانشگاه با عنوان «انجمن اسلامی دانشجویی» و «انجمن اسلامی دانشجویان نواندیش (پیرو خط امام)» نام‌گذاری شدند، واگذار می‌شود. بعدها گویا به دلیل رخ دادن یک اتفاق از سوی دانشجویان که همواره در سکوت خبری در دانشگاه بوده است، دفتر این گروه بسته و مسجد برای سال‌ها متروکه می‌شود و حتی مدتی نیز به دلیل عدم استفاده، حیاط آن به محل انباشت زباله بدل می‌شود؛ آن‌هم درزمانی که مسجد جدید دانشگاه با الگویی کلاسیک و در کانون توجه، در حال شکل‌گیری و ساخته‌شدن بود. اگرچه در اواخر دهۀ ۱۳۸۰ و اوایل دهۀ ۱۳۹۰، مسجد دیبا با نام مسجد «شهدا» به همت مرحوم آیت‌الله سید محسن شفیعی، مسئول فقید نهاد رهبری دانشگاه شهید چمران اهواز، مرمت و بازگشایی می‌شود (URL 2)، اما هرگز جایگاه خود را در دانشگاه به دست نمی‌آورد. بنایی که در حیات اجتماعی خود همواره با نوگرایی و جریان‌های مقابل احزاب محافظه‌کار پیوند تنگاتنگی داشته و مسجدی است که هیچ‌گاه، گویی «مسجد» نبوده است.
تصویر ۲: مسجد شهدا دانشگاه شهید چمران اهواز، در هنگام افتتاح و بهره‌برداری در سال ۱۳۵۲ -منبع: (URL 2)
تصویر ۳: مسجد شهدا دانشگاه شهید چمران اهواز، در وضعیت کنونی - منبع: آرشیو روابط عمومی دانشگاه شهید چمران اهواز
تصویر ۴: مسجد امام خمینی و آرامگاه شهیدان گمنام جنگ هشت‌ساله دانشگاه شهید چمران اهواز - منبع: آرشیو روابط عمومی دانشگاه شهید چمران اهواز
تصویر ۵: نقشۀ طبقات همکف و اول مسجد شهدا دانشگاه شهید چمران اهواز (مسجد و مرکز مطالعات اسلامی دانشگاه جندی شاپور، جهت شمال رو به پایین) -منبع: (URL 2)
تصویر۶: نقشۀ کامران دیبا از وضعیت کنونی طرح محور مسجد – اتحادیۀ دانشجویان دانشگاه جندی شاپور - منبع: (دیبا، ۱۳۹۲، ص. ۶۰)
تصویر ۷ - نقشۀ کامران دیبا از وضعیت توسعۀ آینده طرح محور مسجد - اتحادیه دانشجویان دانشگاه جندی شاپور (ساختمان‌های اضافه‌شده به مسجد مربوط به مرکز مطالعات اسلامی است) - منبع: (دیبا، ۱۳۹۲، ص. ۶۱)
_____
بازنشر از یادداشت نگارنده در شمارۀ نهم-تابستان و پاییز ۱۴۰۱ ه.ش- نشریۀ علمی - ترویجی دریچه به صاحب‌امتیازی انجمن علمی دانشجویی معماری دانشگاه تهران، ص. ۹۵ – ۹۹ (همراه با دخل و تصرف نگارشی برای انتشار در رسانۀ کوبه)
__
منابع:
-
طباطبایی دیبا، کامران (۱۳۹۲). ساختمان‌ها و پروژه‌های کامران دیبا. ترجمه ونداد جلیلی. تهران: موسسه علم معمار.
-
دادخواه، حسن و همکاران (۱۳۹۸). ویژه‌نامه تاریخ شفاهی دانشگاه؛ آثار نوشتاری دانشگاهیان به مناسبت آیین بزرگداشت شصتمین سالگرد تاسیس دانشگاه شهید چمران اهواز. جلد اول. اهواز: انتشارات دانشگاه شهید چمران اهواز.
-
دفتر معاونت پژوهشی و برنامه‌ریزی (۲۵۳۶). پیدایش و گسترش دانشگاه جندی‌شاپور. اهواز: انتشارات دانشگاه جندی‌شاپور.
-
مظهری، محمدابراهیم، گدازی، فرشته (۱۳۹۴). معماری و اندیشه- تاملی بر معماری دانشگاه. اهواز: انتشارات دانشگاه شهید چمران اهواز.
-
URL 1: آقایی، وحید (۱۴۰۰، بهمن). دانشگاه شهید چمران اهواز؛ ردپایی از سنت‌گرایی در معماری ایرانی. وبگاه آسمانه. بازیابی‌شده از: https://asmaneh.com/posts/sbgaa// آخرین بازدید جمعه ۱۴ مردادماه ۱۴۰۱
-
URL 2: مرجع معماری معاصر ایران. (1401، مرداد 14). مدخل «مسجد دانشگاه شهید چمران اهواز». https://www.caoi.ir/fa/architects/item/700-%DA%A9%D8%A7%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%AF%DB%8C%D8%A8%D8%A7.html / آخرین بازدید جمعه ۱۴ مردادماه ۱۴۰۱
-
URL 3: روابط عمومی دانشگاه شهید چمران اهواز (بی‌تا). بازگشایی مسجد شهدا دانشگاه شهید چمران اهواز . روابط عمومی دانشگاه شهید چمران اهواز. بازیابی‌شده از https://scu.ac.ir/-/%D8%A8%D8%A7%D8%B2%DA%AF%D8%B4%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%D8%B4%D9%87%D8%AF%D8%A7%D8%A1-%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%B4%D9%87%DB%8C%D8%AF-%DA%86%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D9%87%D9%88%D8%A7%D8%B2 / آخرین بازدید جمعه ۱۴ مردادماه ۱۴۰۱
-
URL 4: (2022, Aug 5). »Jondi-Shapour University .«
https://www.archnet.org/sites/129 / Last Visited on August 5, 2022
_____
پی‌نوشت:
1- دانشگاه جندی‌شاپور کهن خوزستان را که در زمان ساسانیان بر پا می‌شود و تا قرون نخست اسلامی به حیات خود ادامه می‌دهد، از نخستین نهاد‌های آموزشی جهان می‌دانند و در دوران معاصر مداوم از آن در ایران و بعضی محافل جهانی با عنوان «نخستین دانشگاه جهان» یاد می‌کنند؛ روایتی که فارغ از درستی یا نادرستی آن، در مقابل دانشگاه‌های تراز اول غرب و شرق در دنیای امروزی، به نوعی با چنگ زدن در تاریخ، توانسته هویت و افتخاری برای ایران فراهم آورد. گزیدن این نام برای دانشگاه اهواز نیز دقیقا در همین راستا بوده است. اگر به ویژه‌نامه‌ها و مکتوبات چاپ‌شده از سوی دانشگاه، چه پیش از انقلاب جمهوری اسلامی و چه پس از آن، مراجعه شود، متصل کردن این دو تاریخ به هم و قائل شدن قدمتی چندهزار ساله برای «دانشگاه شهید چمران اهواز» و «دانشگاه علوم پزشکی جندی‌شاپور کنونی» و روایاتی که گویی به مشروعیت‌بخشی به این مسئله و ارزشمندتر کردن آن شاخ و برگ می‌دهد، مثل تدریس امام علی (ع) در دانشگاه جندی‌شاپور کهن و سفر او در بازه‌های مختلف به خوزستان، به کرات مشاهده می‌شود.
برای اطلاعات بیشتر نگاه کنید به:
- دفتر معاونت پژوهشی و برنامه‌ریزی، (۲۵۳۶). پیدایش و گسترش دانشگاه جندی‌شاپور. اهواز: انتشارات دانشگاه جندی‌شاپور.
- روابط عمومی و دبیرخانه شصتمین سالگرد تاسیس دانشگاه شهید چمران اهواز، (۱۳۹۴). شناسان دانشگاه شهید چمران اهواز. اهواز: انتشارات دانشگاه شهید چمران اهواز.
2- برای اطلاعات بیشتر در مورد این نامه، مطالعۀ متن کامل آن و تحلیل‌های صورت‌گرفته نگاه کنید به:
- آقایی، وحید (1400، بهمن). دانشگاه شهید چمران اهواز؛ ردپایی از سنت‌گرایی در معماری ایرانی. وبگاه آسمانه. بازیابی‌شده از: https://asmaneh.com/posts/sbgaa// آخرین بازدید جمعه ۱۴ مردادماه ۱۴۰۱.
قابل ذکر است در نشستی مجازی با عنوان «در چیستی هنر و معماری اسلامی» به سخنرانی سید حسین نصر که از سوی «گروه مطالعات و حفاظت معماری و شهری ایران، دانشگاه تهران» مورخ دوشنبه ۲۳ اسفندماه ۱۴۰۰برگزار شد، نگارنده، شفاف، گذاشتن پیش‌فرض «سنت‌گرایی» در شکل‌گیری این دانشگاه و به طور خاص، معماری ابنیه آن را از نصر سوال کرده و ایشان این مسئله و نقش خودشان را تایید کردند.
